Ruiny zamku biskupiego w Iłży

Opis

W miejscu pierwotnej XIII-wiecznej, drewnianej warowni biskupów krakowskich, wzmocnionej potężną, okrągłą wieżą kamienną, w początkach XIV wieku biskup krakowski Jan Grot wzniósł murowany zamek z łamanego kamienia. Kamienie układano warstwami i łączono zaprawą wapienną.
Zamek wzniesiono na szczycie wzgórza, a plan całego założenia dostosowano do szczytowej partii góry - plan zamku otrzymał kształt zbliżony do owalu.

Wzniesiony początkowo zamek górny obejmował cylindryczną basztę, mury zamkowe, bramę, dziedziniec ze studnią oraz budynki mieszkalne i obronne. Wjazd do zamku prowadził od zachodu przez most zwodzony, którego filary zachowały się do dziś. Kwadratowa wieża bramna umiejscowiona była od strony południowo-zachodniej. Na piętrze baszty przedbramnej umieszczona była kaplica z oknem otwieranym na zewnątrz, aby mieszkańcy Iłży mogli uczestniczyć w nabożeństwach odprawianych przez biskupów.

Iłżecki zamek, który początkowo pełnił funkcję strażnicy obronnej, w XVI wieku przekształcony został w renesansową warownię. Przebudową zamku w XVI wieku kierował biskup Jan Konarski, a później biskup Filip Padniewski. Ok. 1550 roku przedzamcze zamieniono na zamek dolny, a zabudowania otoczono murem obronnym. Wjazd do zamku dolnego prowadził od strony wschodniej, gdzie stanął czworokątny bastion bramny. Dopiero z dziedzińca dolnego zamku można było wjechać na zamek górny, przez zwodzony most. Od zachodu wzniesiono mur kurtynowy z trzema bastejami.

Na początku XVII wieku nastąpiła kolejna rozbudowa, polegająca na wzmocnieniu fortyfikacji i zabudowie zamku dolnego. Powstała wówczas kurtyna północna, basteja w narożniku północno-zachodnim oraz kilka budynków gospodarczych na zamku dolnym. Zamek górny zwieńczono wówczas attyką, a wieża górująca nad okolicą zyskała nowy, barokowy hełm. Wieża ta, poza funkcją obserwacyjną, pełniła również funkcje donżonu - miejsca ostatniej obrony, z wejściem do wieży umieszczonym kilka metrów nad ziemią.
W tym czasie mur zamku górnego wynosił ok. 150 m, natomiast mur obwodowy zamku dolnego - ponad 400 metrów.

W XVII wieku iłżecki zamek był silnie obronną, wspaniałą rezydencją. Doskonała forma architektoniczna uzupełniona była pełnymi przepychu wnętrzami. Rezydencja iłżecka przez kilka stuleci tętniła życiem, a biskupi krakowscy chętnie gościli znakomitości, zarówno z kraju jak i z zagranicy.

Częstymi gośćmi biskupów bywali polscy królowie. Władysław II Jagiełło gościł tu wielokrotnie w latach 1410 - 1432, Aleksander Jagiellończyk w 1501 roku zatrzymał się w Iłży, podążając do Krakowa na swą koronację. Na zamku w 1511 roku biesiadował Zygmunt I Stary, w 1607 gościł tu Zygmunt III Waza, a w 1637 roku Władysław IV po raz pierwszy ujrzał tu swą przyszłą żonę - księżniczkę Cecylię Renatę.

W 1655 roku, podczas "potopu" szwedzkiego zamek został zniszczony. Podejmowano próby odbudowy zamku w 1670 roku oraz kolejne, kilkakrotne próby odbudowy w XVIII wieku. Dodatkowo, w XVIII wieku budowlę trawiły pożary. Zamek iłżecki nigdy już nie powrócił do swej świetności.

W 1782 roku mieszczanie wybudowali w połowie wzgórza zamkowego kaplicę, która zachowała się do dziś.

U schyłku XVIII wieku, po przejęciu dóbr biskupich przez władze austriackie - w zamku zamieszkiwali dzierżawcy, później w ruinach zamku Austriacy urządzili na krótko szpital polowy. Po zlikwidowaniu szpitala, mieszkańcy Iłży uporządkowali kilka komnat i wykorzystywali je do zabaw publicznych. Podczas jednej z nich wybuchł pożar, który zniszczył doszczętnie zamek i strawił zachowane jeszcze portrety kolejnych właścicieli zamku - biskupów krakowskich.
Od tej pory zamek chylił się ku upadkowi, a mury zamkowe stały się miejscem pozyskiwania budulca.

W 1837 roku ruiny zamku iłżeckiego zakupił na licytacji Jan Tadeusz Lubomirski, który zamierzał odbudować zamek. Tak się jednak nie stało, a w 1909 roku jego spadkobierca Zdzisław Lubomirski przekazał ruiny zamku Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie.

Pierwsze prace zabezpieczające ruiny podjęto w 1911 roku.
W 1960 roku basztę wzmocniono obręczami, przeprowadzono prace archeologiczne i konserwatorskie. Były nawet plany odbudowy zamku, niestety, z powodu braku funduszy nie podjęto tych prac.
W 1998 roku odrestaurowano i udostępniono do zwiedzania basztę zamkową z tarasem widokowym. Basztę przykryto śmiesznym daszkiem w kształcie parasola, aby ochronić budowlę przed opadami.

Obecnie można wejść na wieżę, skąd rozpościera się rozległy widok na okolicę i ruiny zamku. Można też pospacerować pośród kamiennych, średniowiecznych murów o wysokości 2 - 3 metry. Można również odnaleźć wejście do piwnic oraz zagłębienie po studni.