Krupe - ruiny bastejowego zamku szlacheckiego

Opis

Pierwotny, niewielki zamek wzniósł tu w 1492 roku Jerzy Krupski (Krupa) herbu Korczak, późniejszy kasztelan bełski i lwowski, wojewoda bełski, starosta chełmski, bełski, horodelski i hrubieszowski. Pierwsza wzmianka w dokumentach o zamku w Krupem pochodzi z 1523 roku. Niestety nie zachował się opis tej pierwszej warowni.

Następnym właścicielem Krupego był Samuel Zborowski herbu Jastrzębiec, hetman kozacki i rotmistrz królewski. Zborowski otoczył zamek murem obronnym z drewnianymi gankami strzelniczymi. W narożnikach murów wzniósł cztery basteje ozdobione herbem Jastrzębiec. Do zamku prowadziła brama umieszczona w wieży bramnej. Warownię otaczały mokradła oraz fosa, przez którą był przerzucony most zwodzony. Samuel Zborowski został skazany na banicję za zamordowanie na Wawelu Andrzeja Wapowskiego podczas uroczystości koronacyjnych Henryka Walezego. Kiedy w 1584 roku przyjechał do kraju odwiedzić rodzinę, ujęto go i osadzono w wieży wawelskiej, po czym ścięto na dziedzińcu zamku wawelskiego.
Po śmierci Samuela Zborowskiego, zamek w Krupem odziedziczyła jego córka Gnoińska.

Pod koniec XVI wieku od Gnoińskich zamek kupił arianin Paweł Orzechowski herbu Rogala - wojski krasnostawski, podczaszy i podkomorzy chełmski, starosta suraski. Paweł Orzechowski był również marszałkiem sejmu elekcyjnego w 1587 roku, na którym szlachta obrała królem Zygmunta III Wazę.
Paweł Orzechowski na podwalinach zamku Krupskich zbudował nowy zamek. Wzniósł skrzydło północno-zachodnie z krużgankami i wielkimi salami reprezentacyjnymi oraz skrzydło południowo-zachodnie z basztą. W tym skrzydle zamku mieściły się kuchnie, spiżarnie oraz izba jadalna. Całość budowli wieńczyła attyka.
W latach 1604 - 1608 rozbudowano i przebudowano zamek. Podwyższono budynek do trzech kondygnacji. W skrzydle południowo-zachodnim umieszczono wielką salę reprezentacyjną. Zagospodarowano przedzamcze, gdzie powstały zabudowania gospodarcze. Basteje zmodernizowano i zamieniono na baszty. W tym okresie powstały również dwa ogrody wokół zamku.

Od 1644 roku zamek w Krupem często zmieniał właścicieli.

W 1648 roku warownia została zdobyta przez wojska kozackie i doszczętnie splądrowana. Podczas potopu szwedzkiego w 1656 roku zamek zniszczyły wojska szwedzkie. W 1665 roku pożar strawił całą zabudowę gospodarczą oraz dachy zamku. Po tym pożarze dachy pokryto słomą, a warownia zaczęła popadać w ruinę.

W 1670 roku właścicielami Krupego zostali Reyowie, którzy podnieśli zamek z ruin. W kolejnych latach zamek był w posiadaniu rodziny Niemiryczów, Buczackich, a potem ponownie Reyów, którzy ok. 1780 roku nieopodal zamku wznieśli dwór. Zamek po kolejnym pożarze w 1794 roku nigdy już nie został odbudowany. Następne lata przynosiły dalszą dewastację i rozbiórki - m.in. w XX wieku Niemcy rozebrali północną część murów obwodowych.
W 1962 roku przeprowadzono prace remontowe i konserwatorskie, w celu zabezpieczenia przed dalszą destrukcją. Wzmocniono wówczas ściany oraz odnowiono część elewacji.

Całe założenie zamkowe składało się z zamku górnego i przedzamcza z budynkami gospodarczymi. Całość otoczona była murem z czterema bastejami przeznaczonymi na artylerię . Mury otaczała mokra fosa oraz rozlewiska. W bastejach na każdym piętrze znajdowała się izba mieszkalna, co może świadczyć o tym, że w bastejach były mieszkania. Zamek właściwy miał kształt czworoboku z dwoma prostopadłymi skrzydłami mieszkalnymi i umieszczony był w zachodnim narożu warowni. Skrzydła zamku były jednocześnie częścią murów obwodowych. Do zamku właściwego przylegała w narożu pięcioboczna, trzykondygnacyjna basteja. Między skrzydłami zamku znajdował się mały dziedziniec górny, oddzielony od przedzamcza suchą fosą. Wjazd do zamku prowadził od strony północno-wschodniej, przez most zwodzony.
Zamek w Krupem zbudowano w stylu starowłoskiego renesansu. Budowla zwieńczona była renesansową attyką, a dziedziniec zamkowy zdobiły arkady krużganków. Zamek w Krupem był urządzony z wielkim przepychem, o czym mogą świadczyć znaleziska archeologiczne, jak piękne kafle, czy fragmenty kominków.
Mury kurtynowe zbudowano z białego kamienia, a cegła stanowiła jedynie zewnętrzną powłokę murów.

Do dziś zachowała się część murów zamkowych z otworami okiennymi, wspartych od wewnątrz szkarpami, ozdobionych sgraffitem oraz zwieńczonych attyką. Przetrwała również zachodnia basteja. Niestety, te malownicze ruiny znów porasta roślinność, a cały teren jest zaniedbany.
Nieopodal zamku stoi dwór Reyów z XVIII wieku. Jest opuszczony i popada w ruinę. Jakiś czas temu teren wokół dworu ogrodzono, a budowlę zabezpieczono. Należy mieć nadzieję, że nowy właściciel przywróci dworkowi dawny blask.