Głogów - zamek Piastów głogowskich

Opis

Już pod koniec X wieku powstał głogowski gród piastowski na Ostrowie Tumskim. W połowie XI wieku poza grodem istniały także trzy osady – dwie na lewym brzegu Odry - w rejonie dzisiejszego zamku oraz w okolicach obecnego dworca kolejowego, a trzecia na prawym brzegu rzeki, naprzeciwko dworca kolejowego. Z czasem większego znaczenia nabrała osada leżąca w pobliżu dzisiejszego zamku. Była to osada rzemieślniczo-targowa, na terenie której W XII wieku wzniesiono murowany kościół św. Piotra.
W 1334 roku za sprawą Bolesława Krzywoustego utworzona została marchia głogowska. Był to teren przygraniczny, podlegający bezpośrednio władcy.
Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1338 roku ziemie polskie zostały podzielone na dzielnice. Głogów znalazł się w dzielnicy śląskiej, rządzonej przez Władysława II, najstarszego syna Krzywoustego. Przez lata rozrastający się ród Piastów śląskich dzielił dzielnicę śląską na coraz mniejsze księstwa.
W 1251 roku Konrad – syn księcia Henryka Pobożnego wywalczył u swojego starszego brata – księcia Bolesława II Rogatki, wydzielenie samodzielnej dzielnicy, która początkowo obejmowała Głogów, Krosno, Żagań, Lubin, Ścinawę i Sądowel. W ten sposób powstało niezależne księstwo głogowskie.

Jedną z pierwszych decyzji księcia Konrada I było nadanie w 1253 roku przywilejów miejskich na prawie magdeburskim, rozwijającemu się na lewym brzegu Odry nowemu miastu Głogów.

Książę niezwłocznie przystąpił również do budowy zamku w Głogowie. Wybrał miejsce na lewym brzegu Odry, naprzeciwko upadającego grodu piastowskiego, natomiast w pobliżu przeprawy przez Odrę i rozwijającego się miasta, w jego północno-zachodnim narożniku. Pierwszy zamek księcia głogowskiego był drewnianą budowlą, z wolnostojącą, murowaną, cylindryczną wieżą, otoczony drewniano-ziemnymi umocnieniami oraz fosą. Masywna wieża pełniła rolę wieży ostatecznej obrony, strażnicy i więzienia. Otwór wejściowy do niej był umieszczony na wysokości kilku metrów nad poziomem terenu. Prawdopodobnie prowadziły do niego zewnętrzne schody drewniane. W czasie wielkiego pożaru Głogowa w 1291 roku drewniany zamek spłonął.

Ówczesny książę głogowski – Henryk III Głogowczyk rozpoczął budowę nowej, murowanej siedziby książęcej. Na przełomie XIII i XIV wieku zbudowano nową warownię na planie prostokąta. Cały teren otoczony został murami kurtynowymi. Przy zachodnim murze oraz w narożniku północnym i południowym przy kurtynie wschodniej stanęły osobne, jednopiętrowe budynki. Mieściły się w nich komnaty księcia, izby mieszkalne, pomieszczenia gospodarcze oraz kaplica zamkowa. Ocalała wieża cylindryczna pozostała nadal wolnostojąca i znalazła się w pobliżu południowo-zachodniego narożnika zamku. Bramę wjazdową umieszczono w centralnej części wschodniej kurtyny.
W tym czasie zbudowano też mury obronne miasta, a głogowską warownię włączono w miejski system umocnień, lecz nadal oddzielona była od miasta fosą i mostem zwodzonym. W ciągu XIV i XV wieku dobudowano skrzydło północne, tworząc budowlę trzyskrzydłową.

W 1293 roku książę głogowski Henryk III uwięził w lochach zamkowych swego stryjecznego brata Henryka V Grubego. Przyczyną waśni była sukcesja po Henryku Probusie, który ziemię wrocławską zapisał w testamencie księciu głogowskiemu. Mieszczanie wrocławscy nie uszanowali zapisu testamentu i wybrali na swego władcę Henryka Grubego. Ten porwany z kąpieli i posadzony nago na koniu, został przywleczony do Głogowa, gdzie Henryk Głogowczyk kazał zamknąć go w lochu w ciasnej skrzyni z żelazną kratą, przez którą mógł oddychać i przyjmować pożywienie oraz z drugim otworem, aby mógł się wypróżniać. Skrzynia była tak ciasna, że uwięziony nie mógł ani stać, ani siedzieć, ani nawet leżeć. W takich warunkach Henryk Gruby wytrzymał podobno sześć miesięcy, po których poddał się i w maju 1294 roku podpisał układ, w którym zrzekał się na rzecz swego oprawcy części księstwa wrocławskiego.

Po śmierci Henryka III w 1309 roku, nastąpił podział księstwa głogowskiego między jego synów. W części głogowskiej władał Przemko II głogowski, który w 1326 roku zawarł układ o przeżycie z braćmi: Henrykiem IV żagańskim i Janem ścinawskim. Zgodnie z tą umową, w przypadku bezpotomnej śmierci jednego z braci, pozostali bracia mieli podzielić ziemie zmarłego między siebie.
W 1327 roku rozpoczęły się najazdy króla czeskiego, Jana Luksemburskiego na ziemie śląskie. W wyniku tych najazdów wiele księstw śląskich złożyło królowi czeskiemu hołd lenny. W 1329 roku również bracia Przemka głogowskiego stali się lennikami króla Jana Luksemburskiego. Książę głogowski jednak tego nie uczynił.
Po przedwczesnej i nagłej śmierci Przemka w 1331 roku, księstwo głogowskie zostało podzielone między jego braci Henryka IV żagańskiego i Jana ścinawskiego, zgodnie z umową z 1326 roku. Połowa Głogowa, a także połowa Bytomia Odrzańskiego oraz Tarnów przypadła wdowie po Przemku – Konstancji, jako zabezpieczenie wdowie.

Jeszcze tego samego roku król Czech zdobył zbrojnie Głogów i odkupił od Jana ścinawskiego jego prawa do części Głogowa, natomiast zignorował prawa Henryka IV żagańskiego i Konstancji. Król Jan Luksemburski unikał przekazania Henrykowi IV jego części księstwa głogowskiego.
Dopiero syn Henryka IV – Henryk V Żelazny, książę żagański, który nie złożył hołdu królowi czeskiemu, w 1342 roku wystąpił zbrojnie przeciwko czeskiej załodze Głogowa. Zdobył miasto, lecz dopiero na mocy traktatu zawartego w 1344 roku, za złożenie królowi czeskiemu hołdu uzyskał prawa lenne do połowy Głogowa i połowy księstwa głogowskiego. Druga połowa księstwa i miasta pozostała we władaniu króla czeskiego Jana Luksemburczyka.
W 1346 roku nastąpił trwały podział Głogowa na część królewską (czeską) i książęcą (książąt żagańsko-głogowskich). Granice podziału przebiegały przez ulice miasta, powstały dwa ośrodki władzy, dwa odrębne sądy, dwie rady miejskie, a w przyszłości również dwa zamki.

Zamek zbudowany przez Henryka III Głogowczyka znalazł się w rękach królów czeskich, a od 1384 do 1480 roku - ich lenników, książąt cieszyńskich.
Główną siedzibą książąt żagańsko-głogowskich został początkowo Żagań, a na początku XV wieku książęta wznieśli w Głogowie drugi zamek w pobliżu obecnej furty Bożego Ciała. Od tej pory stary zamek nazywano zamkiem królewskim, a nowy – zamkiem książęcym.
Henryk V Żelazny, chcąc wzmocnić swoją pozycję, w 1365 roku wydał swą córkę Jadwigę za mąż za króla Polski - Kazimierza Wielkiego.
W 1462 roku na głogowskim zamku odbyło się spotkanie króla Czech Jerzego z Podiebradu z królem Polski Kazimierzem Jagiellończykiem. Królowie zawarli wówczas traktat przyjaźni, dotyczący objęcia tronu czeskiego przez królewicza Władysława Jagiellończyka. Król Polski podczas tego spotkania mieszkał w starym zamku.
Ostatnim księciem głogowskim z linii Piastów głogowskich był prawnuk Henryka V Żelaznego – Henryk XI, który był ożeniony z margrabianką brandenburską Barbarą. Kiedy w 1476 roku zmarł książę Henryk XI, pretensje do księstwa głogowskiego zgłosili: teść Henryka –margrabia brandenburski Albrecht Achilles, kuzyn Henryka – Jan II żagański oraz Małgorzata Cylejska – wdowa po Władysławie cieszyńskim.
W 1480 roku Jan II żagański, z powodu swoich niekonwencjonalnych zachowań zwany również Szalonym, zajął zbrojnie Głogów, wypędził z dotychczasowej królewskiej części Głogowa Małgorzatę Cylejską i połączył w całość królewską i książęcą część miasta. Po 136 latach Głogów i księstwo głogowskie znów były jednym organizmem, którym władał książę Jan II Szalony.
W styczniu 1488 roku książę Jan II ogłosił, że przekazuje księstwo głogowskie swoim trzem zięciom – książętom ziębickim. Zażądał od rady miejskiej złożenia im hołdu. Gdy rada odmówiła, wtrącił do lochu w zamkowej wieży siedmiu rajców. Rajcowie spędzili w wieży kilka miesięcy, ginąc śmiercią głodową. Od tego wydarzenia wieżę zamkową zaczęto nazywać Wieżą Głodową.

Głogów miał jeszcze 12-letni epizod węgierski. Król Węgier – Maciej Korwin, pragnąc odebrać husyckiemu władcy czeskiemu – Jerzemu z Podiebradu, jego królestwo, wywołał wojnę katolicką. Część katolickiej szlachty czeskiej w 1469 roku w Ołomuńcu ogłosiła nawet Korwina królem Czech. Maciej Korwin wystąpił wówczas zbrojnie przeciwko królowi Jerzemu. Zajął Śląsk, Łużyce i Morawy, nie zdołał jednak odebrać władzy królowi Jerzemu, który utrzymał się w Czechach. Korwin liczył również na objęcie władzy w Czechach po śmierci króla Jerzego z Podiebradu w 1471 roku. Czesi jednak zaproponowali koronę czeską królewiczowi Władysławowi Jagiellończykowi. Konflikt węgiersko-czeski zakończył się dopiero w 1479 roku pokojem w Ołomuńcu – Maciej uznał koronę czeską Władysława, a w zamian uzyskał dożywotnio Śląsk, Łużyce i Morawy. W ten sposób Śląsk, a wraz z nim księstwo głogowskie, zostały włączone do Węgier jako lenno.
Lennik króla Macieja – książę Jan II żagański (Szalony) sprzeciwił się decyzjom króla się w 1488 roku, co spowodowało najazd Węgrów na księstwo głogowskie. Po półrocznym oblężeniu Głogów został zdobyty, a książę Jan II opuścił miasto i zrzekł się swoich praw do księstwa na rzecz króla Węgier – Macieja Korwina.
Król Maciej zmarł w 1490 roku i wówczas księstwo głogowskie powróciło pod panowanie króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, który nadał je kolejno swoim braciom - w 1491 roku Janowi Olbrachtowi, który rok później został koronowany na króla Polski, ale księstwo głogowskie utrzymał do 1498 roku. Wtedy w 1499 roku księstwo głogowskie otrzymał młodszy brat Zygmunt Jagiellończyk (później znany jako król Zygmunt Stary).
Królewicz Zygmunt jako książę głogowski przybył do Głogowa w 1502 roku wraz ze swoim dworem. Rozpoczął naprawy zamku, mocno nadwątlonego przez wydarzenia ostatnich lat. Przygotowywał plany przebudowy obiektu w renesansową rezydencję. Nie zdążył zrealizować swych planów, ponieważ w 1506 roku został wielkim księciem litewskim, a rok później królem Polski.
Po formalnym wygaśnięciu władzy Zygmunta w 1508 roku, księstwo głogowskie pozostawało pod bezpośrednią władzą Czech. Kiedy w 1526 roku zmarł król czeski Ludwik Jagiellończyk, Królestwo Czech, a wraz z nim Śląsk znalazły się w cesarstwie Habsburgów. W imieniu królów czeskich władzę w księstwie głogowskim sprawowali starostowie. Ich siedzibą był zamek piastowski. Przed objęciem urzędu, starostowie w murach zamkowych składali królowi przysięgę.
Zamek był w bardzo złym stanie, w 1574 roku zawaliła się część warowni. Przeprowadzono wówczas prace zabezpieczające. Budynki otynkowano i ozdobiono sgraffitowym ornamentem w kształcie czarno-białych kwadratów.
W lipcu 1615 roku, w czasie wielkiej suszy wybuchł pożar, który szybko rozprzestrzenił się na całe miasto i strawił większość zabudowy. Zamek również poważnie ucierpiał. Ówczesny starosta Rudolf von Zedlitz odrestaurował częściowo gotycko-renesansowy zamek.
Ogromnych zniszczeń warowni głogowskiej dokonały wydarzenia wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648).
Po zakończeniu wojny, w latach 1652 -1657 rozpoczęto przebudowę zamku, która kontynuowana była do 1669 roku pod nadzorem starosty Jana Bernarda von Herbersteina. Rozbudowano wówczas zamek o czwarte skrzydło, wszystkie budynki podwyższono o jedno piętro i ujednolicono otwory okienne. Romańską wieżę cylindryczną obudowano i włączono w południowo-zachodni narożnik dziedzińca zamkowego. Wschodnie skrzydło od strony dziedzińca uzyskało na wszystkich kondygnacjach arkadową loggię. Powstała barokowa rezydencja pałacowa z wielką salą, ozdobioną plafonem przedstawiającym cesarza Leopolda I Habsburga na koniu i ścianami udekorowanymi portretami cesarzy, książąt głogowskich i starostów księstwa głogowskiego.
W czasach habsburskich w zamku mieściła się siedziba i urząd starosty księstwa głogowskiego. Od schyłku XV wieku odbywały się tu sejmiki księstwa.

W czasie I wojny śląskiej, w 1741 roku Głogów został zdobyty przez wojska pruskie i ustanowiony jednym z dwóch (obok Wrocławia) głównych ośrodków administracyjnych na Śląsku. Zamek głogowski stał się wówczas siedzibą urzędów królewskich i sądu rejencyjnego. Znajdowały się tu również pokoje przeznaczone dla ministra Śląska, a także pokoje królewskie. Król Fryderyk II bywał częstym gościem w głogowskim zamku.
W I połowie XVIII wieku wybito przejazd w skrzydle zachodnim oraz powiększono ogród zamkowy. W II połowie XVIII wieku elewacje zamkowe otrzymały nowy wystrój. Elewacje: wschodnia i południowa zostały rozczłonkowane pilastrami, a osie elewacji zaakcentowane attykowymi szczytami. We wschodniej fasadzie umieszczono główny portal, a we wschodnim skrzydle zbudowano klatkę schodową.
W XIX wieku, podczas wojen napoleońskich, trzykrotnie do głogowskiego zamku zawitał cesarz Napoleon Bonaparte. Po zakończeniu okupacji francuskiej w 1814 roku, zamek głogowski znów przebudowano.
Zmieniono wówczas amfiladowy system pomieszczeń na korytarzowy. Zamurowano arkady w skrzydle wschodnim i zastąpiono je oknami. Otynkowano elewacje rezydencji od strony dziedzińca oraz wieżę.
Na początku XX wieku na parterze wieży przebito wejście i wewnątrz założono schody. Wieżę zwieńczono szerokimi blankami.
Podczas II wojny światowej, w 1945 roku zamek głogowski został mocno zniszczony, a przez następne lata popadał w ruinę.

Po wojnie, na mocy decyzji jałtańskich, Śląsk znalazł się w granicach Polski.
Dopiero w 1958 roku zamek został wpisany do rejestru zabytków, a w latach 60. przystąpiono do zabezpieczenia ruiny. W trzech skrzydłach położono masywne stropy i dach dwuspadowy, natomiast skrzydło południowe rozebrano, odsłaniając romańską wieżę.
Decyzja o odbudowie zamku została podjęta w 1969 roku. Odbudowa nastąpiła w latach 1971 – 1983, według projektu Wojciecha Kasprzyckiego. Zachowana została bryła barokowej rezydencji, a także przywrócony wystrój trzech elewacji. W miejscu rozebranego skrzydła południowego zbudowano jednopiętrowy, nowoczesny pawilon (tzw. Salę Marmurową) z pełnymi ścianami, sugerującymi średniowieczny mur obwodowy. Wyeksponowana Wieża Głodowa, po usunięciu XIX-wiecznego krenelaża i tynku, została nadbudowana do wysokości 24 metrów i zwieńczona miedzianą koroną.
Po odbudowie zamek stał się siedzibą Muzeum Hutnictwa i Odlewnictwa Metali Kolorowych, a od 1992 roku – siedzibą Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie.

Do dziś z XIII-wiecznego zamku przetrwała średniowieczna Wieża Głodowa, narożna skarpa od strony fosy oraz fragmenty murów ukryte pod tynkiem.
Główną fasadę zamku stanowi dwunastoosiowa elewacja wschodnia. Centralna część fasady zaakcentowana jest czteroosiowym ryzalitem pozornym, zwieńczonym attykowym szczytem z pionowym elementem na osi elewacji. Ryzalit rozczłonkowany jest pilastrami w wielkim porządku. Brama wjazdowa ujęta piaskowcowym, półkoliście zamkniętym portalem, przesunięta jest w lewo względem osi fasady. Do bramy tej prowadzi murowany most z kamienną balustradą, przerzucony przez suchą (dziś) fosę. Najniższa kondygnacja, poza ryzalitem, oddzielona jest gzymsem, dzięki czemu robi wrażenie cokołu dla wyższych kondygnacji, rozczłonkowanych lizenami. Czworoboczne okna zdobią piaskowcowe obramienia, a okna ryzalitu – dodatkowo naczółki nadokienne.
Elewacje: północna (od strony Odry) i zachodnia są skromniejsze. Zwracają tu uwagę nieregularnie rozmieszczone okna. Gzyms nad dolną kondygnacją rozdziela poziomo wszystkie elewacje, z wyjątkiem centralnej części elewacji południowej i ryzalitu wschodniego. Elewacja północna rozczłonkowana jest lizenami, natomiast w elewacji zachodniej mieści się XVIII-wieczny przejazd z portalem zwieńczonym trójkątnym frontonem.
Elewację południową stanowią szczyty wschodniego i zachodniego skrzydła zamku, między którymi umieszczono dwukondygnacyjny łącznik współczesny, pozbawiony okien od strony południowej. Ta pełna ściana nawiązuje do średniowiecznego muru kurtynowego, na którym umieszczono herby książąt piastowskich oraz elementy dekoracyjne, nawiązujące do średniowiecza. Przed tą ścianą umieszczono płytę sceny letniego amfiteatru.
Ponad tym pełnym, południowym „murem” widać cylindryczną wieżę zamkową.
W narożniku południowo-wschodnim bryła zamku wsparta jest dwoma ceglanymi łukami przyporowymi: większym, narożnym i mniejszym, południowym.

Na dziedziniec zamkowy można dostać się przez wschodni portal, za którym znajduje się sklepiony przejazd. Stąd na piętra prowadzi XVIII-wieczna klatka schodowa, ozdobiona portalem.
Od strony dziedzińca wszystkie elewacje są otynkowane, z wyjątkiem Wieży Głodowej. Oprócz skrzydła wschodniego, wszystkie otwory okienne są czworoboczne, a górne kondygnacje posiadają obramienia. Skrzydło wschodnie posiada duże okna zamknięte półokrągło, co przypomina o arkadowych loggiach, które niegdyś znajdowały się w tym miejscu. Barokowe portale zdobiące wejścia z dziedzińca do skrzydeł zamkowych, pochodzą z II połowy XVIII wieku. Łącznik południowy nie posiada okien na parterze. Na elewacji łącznika zamocowane są zabytkowe płyty nagrobne z Głogowa i okolic. Na piętrze znajdują się niewielkie, czworoboczne okna oraz ganek wzdłuż całego łącznika, który prowadzi do dawnego wejścia do wieży.
Obecne wejście do wieży zamkowej mieści się na dole i z dziedzińca można wejść do niej przez metalowe, kute drzwi. Ceglana Wieża Głodowa ma 24 m wysokości i 8,9 m średnicy. Dolna część wieży z murami grubości 2,75 m, w średniowieczu służyła jako loch więzienny. Wyższe kondygnacje były schronieniem, strażnicą oraz miały służyć jako punkt ostatniej obrony. Dziś w dolnej części wieży założone są metalowe schody wsparte na metalowym słupie. Na wyższych kondygnacjach pozostały zabytkowe schody ceglane. W wieży zamkowej mieści się stała ekspozycja reliktów kamieniarki z dawnego Głogowa.
Na szczycie wieży zamkowej znajduje się dogodny taras widokowy, skąd można podziwiać Ostrów Tumski, nową Starówkę z ratuszem, a także dalsze dzielnice miasta, a przy dobrej widoczności także okolice Głogowa.