Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim

Opis

W miejscu, gdzie dziś wznosi się zamek, w XIII wieku znajdował się drewniany gródek pruskiego plemienia Pogezanów, o nazwie Lecbarg, który w 1241 roku został zdobyty przez rycerzy zakonu krzyżackiego. Krzyżacy umocnili gród wałami ziemno-drewnianymi. W latach 1242 - 1274, podczas I i II powstania pruskiego, osada i gród wielokrotnie zmieniały władców. Przechodziły z rąk pruskich w ręce krzyżackie i na odwrót, pomimo tego, że od 1251 roku Lidzbark należał już do biskupów warmińskich.

W 1243 roku legat papieski Wilhelm z Modeny utworzył w nowo powstającym państwie zakonnym cztery diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. Lidzbark znalazł się w największej diecezji - warmińskiej. Krzyżacy w 1251 roku przekazali gród pierwszemu biskupowi diecezji warmińskiej - Anzelmowi. Gród administracyjnie należał do kapituły warmińskiej, lecz użytkowany był nadal przez krzyżaków.

Dopiero w 1350 roku podjęto decyzję o przeniesieniu z Ornety do Lidzbarka głównej siedziby biskupów warmińskich. Na miejscu drewnianej warowni postanowiono wznieść zamek obronny, położony w miejscu strategicznym, na długim cyplu, u ujścia Symsarny do Łyny.

Budowę nowego zespołu obronnego rozpoczął w 1350 roku bp Jan I z Miśni. Pobudował fundamenty i mury trzech skrzydeł zamku. Od 1355 roku budowę kontynuował bp Jan II ze Stryprock. Wzniesiono wówczas cztery skrzydła zamku i zadaszono je, przesklepiono dwukondygnacyjne piwnice i przyziemie, a także wykonano bruzdy pod sklepienia krużganków. Po 1373 roku inwestycję nadzorował bp Henryk Sorboma. On też, przed 1401 rokiem, doprowadził do zakończenia robót budowlanych. Do zamku doprowadzono wodociąg, który m.in. zasilał wodotrysk na dziedzińcu zamkowym. W tym czasie powstały również podzamcza. Na południowym podzamczu mieściły się stajnie i wozownia, natomiast na północnym - młyn i warsztaty rzemieślnicze.

Zamek z podzamczami otoczony został murem obronnym. Od zachodu i południa były mury podwójne z basztami i bramami w międzymurzu. Od północy, wschodu i południa zamek opasywała szeroka fosa, zasilana wodami Symsarny. Ufortyfikowane podzamcze północne odgrodzone było od zamku murem, fosą i drogą, prowadzącą przez warowne bramy do miasta, przez mosty na Łynie i Symsarnie. Podzamcze południowe oddzielała od zamku sucha fosa i mur z bramą.
Aby dostać się do warowni, należało się przedostać przez most na Łynie przy północnej stronie zamku, bramę wjazdową, przedostać się międzymurzem zachodnim z kilkoma bramami na stronę południową, tam przez bramę na dziedziniec przedzamcza i mostem nad suchą fosą do bramy zamku właściwego.

Sam zamek wzniesiono w stylu gotyckim z cegły, na kamiennej podmurówce. Budowla czteroskrzydłowa, z kwadratowym dziedzińcem. Wokół wewnętrznego dziedzińca zbudowano gotyckie, dwukondygnacyjne krużganki, których ostrołukowe arkady wspierają się na granitowych słupach. Na sklepieniach górnego krużganku widać jeszcze ślady średniowiecznej polichromii z końca XIV wieku. Do reprezentacyjnych komnat piętra prowadziły z krużganku piękne portale gotyckie i renesansowe. W północno-wschodnim narożniku zamku usytuowana jest potężna, wysoka wieża z licznymi otworami strzelniczymi, wzniesiona na planie kwadratu, wyżej oktagonalna.

Reprezentacyjne piętro zamku biskupiego posiadało kaplicę, wielki i mały refektarz, salę audiencyjną, kapitularz oraz komnaty biskupa. Wszystkie sale zostały przesklepione pięknymi sklepieniami gwiaździstymi z żebrami.
Dwie wyższe kondygnacje przeznaczone były na cele mieszkaniowe (dopóki nie zbudowano pałacu Wydżgi), spichlerze oraz na cele obronne.
Na parterze mieściła się kuchnia, spiżarnia, piekarnia, browar, zbrojownia, a także szkoła dla chłopców.
Zamek posiada dwukondygnacyjne piwnice, które przeznaczone były na magazyny żywności i więzienie. W piwnicach mieściły się również piece do ogrzewania pomieszczeń zamkowych ciepłym powietrzem.

Zamek wielokrotnie niszczony był przez pożary, lecz zawsze dość szybko odbudowywany.
Restaurując zamek po pożarze z 1497 roku, bp Łukasz Watzenrode dodał na narożnikach budowli trzy gotyckie, pięknie dekorowane, nadwieszone wieżyczki. We wnętrzu wieży wysokiej urządził prywatną kaplicę, nad którą znajdował się skarbczyk.
Po pożarze w 1559 roku, bp Andrzej Batory dobudował do północnego skrzydła zamku budynek zwany pokojami kardynalskimi, który przetrwał do 1767 roku, kiedy to został rozebrany.
W 1666 roku bp Jan Stefan Wydżga dokonał kolejnej rozbudowy. Zbudował on pałac przy południowym skrzydle zamku. Budynek ten zaczął pełnić funkcje mieszkalne, a stary zamek pełnił funkcje reprezentacyjne. W pałacu Wydżgi mieszkało ośmiu kolejnych biskupów warmińskich. Pałac rozebrano w 1840 roku, a ślady fundamentów można oglądać do dziś, między południowym skrzydłem zamku, a suchą fosą.
Po zniszczeniach wojny północnej, w XVII wieku bp Krzysztof Andrzej Szembek i bp Adam Stanisław Grabowski przez lata sukcesywnie odbudowywali zamek, próbując przywrócić mu dawny blask. Biskup Grabowski zbudował na podzamczu południowym pałac, z przeznaczeniem na siedzibę wójta i sądu. Budynek ten sięgał murów południowych z wielką basztą narożną. Pałac Grabowskiego stoi do dziś.

Zamek w Lidzbarku Warmińskim do 1772 roku był centralnym ośrodkiem władzy świeckiej i gospodarczej na terenie Warmii oraz władzy kościelnej na terenie diecezji.

Pomimo rozbiorów, za czasów bp. Ignacego Krasickiego, zamek nadal błyszczał przepychem, lecz po 1795 roku kolejni biskupi Karol i Józef Hohenzollernowie zaniedbali zamek do tego stopnia, że wyprowadzili się z niego do Oliwy.

W XIX wieku w zamku urządzono szpital wojskowy, koszary i piekarnię na potrzeby wojska, co w efekcie doprowadziło do dewastacji zabudowań i rozbiórki pałacu Wydżgi w 1840 roku. Po remoncie, w 1857 roku zorganizowano tu szpital cywilny i sierociniec.

W 1927 roku rozpoczęto prace konserwatorskie i utworzono w zamku muzeum regionalne.
W czasie II wojny światowej hitlerowcy w piwnicach zamkowych urządzili więzienie dla jeńców rosyjskich. Sam zamek przetrwał wojnę bez większych strat, natomiast zbiory muzealne zostały rozgrabione i zniszczone.

W 1963 roku zamek w Lidzbarku Warmińskim został uznany za zabytek klasy 0, a w 1985 obiekt przekazano Muzeum Warmińskiemu.

W 1994 roku pożar zniszczył pałac Grabowskiego na podzamczu oraz część wielkiej baszty narożnej, które zostały odbudowane.

Dziś w zamku mieści się Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
W reprezentacyjnych salach I piętra można obejrzeć ciekawe ekspozycje poświęcone biskupom warmińskim, szczególnie Ignacemu Krasickiemu oraz sztuce od XIV do XX wieku. W salach zachowały się fragmenty średniowiecznych polichromii. W kaplicy zamkowej podziwiać można piękny, barokowy ołtarz.
Na dwóch najwyższych kondygnacjach mieści się galeria malarstwa współczesnego oraz ciekawa ekspozycja ikon rosyjskich.
Do zwiedzania udostępniono również część dwupoziomowych podziemi. Znajduje się tam zbrojownia.

Przedzamcze północne już nie istnieje, tak samo, jak mury zachodnie. Nie ma również północnej fosy, a przed wysoką wieżą zbudowano amfiteatr i estradę.

Na przedzamczu południowym, w pałacu Grabowskiego do niedawna była biblioteka, a pozostałe zabudowania zajmowały różne firmy. Dziś przedzamcze południowe jest nie do poznania. W 2011 roku, na starych piwnicach zbudowano nowy, trzyskrzydłowy kompleks Hotelu Krasicki, z wieżą i bramą w skrzydle południowym. W kompleks hotelowy włączony został pałac Grabowskiego i wielka baszta narożna.

Wnętrza zamku można zwiedzać codziennie, od wtorku do niedzieli, do godz. 17.00.