Twierdza Grudziądz

Opis

Po I rozbiorze Polski Grudziądz znalazł się we władaniu Prus. Aby zabezpieczyć dolną Wisłę i chronić szlaki komunikacyjne między Pomorzem Gdańskim a Prusami Wschodnimi na prawym brzegu Wisły, król pruski Fryderyk II rozkazał wybudować twierdzę. Budowę Cytadeli rozpoczęto 6 czerwca 1776 roku, według projektu Paula von Gontzenbacha. Fortecę wzniesiono na wysokiej skarpie wiślanej, 60 metrów nad poziomem Wisły, 1,5 km na północ od miasta. Od północy i wschodu twierdzę otaczała rzeka Osa, od zachodu Wisła, a od południa kanał Trynka.
Budowa miała trwać 4 lata, ale ukończono ją dopiero w 1789 roku. Kiedy w 1780 roku zaczęło brakować cegły, wówczas na potrzeby twierdzy rozebrano dawne zamki krzyżackie w Rogoźnie i Grudziądzu. Rozbudowano również własną cegielnię.

Fortecę wybudowano na planie połowy ośmioboku foremnego. Głównym elementem obronnym twierdzy były bastiony, których tu było pięć, z czego 3 środkowe miały pełen pięciokątny narys, zaś dwa skrajne były właściwie półbastionami. Zewnętrzną linię obrony stanowiły cztery raweliny. Przez skrajne raweliny prowadziły drogi dojazdowe do Głównych Bram twierdzy. Od strony południowej i miasta Grudziądza znajdowała się Brama Górna, od północy zaś Brama Dolna. Całą twierdzę obiegała na zewnątrz kryta droga, osłonięta nasypem stoku. W załamaniach stoku umieszczono 8 lunet.
Wewnątrz twierdzy znajdował się donżon oraz Wielki Magazyn. Budynek donżonu składał się z czterech podwójnych kleszczy i 3 długich, prostych odcinków wałów. Końcówki donżonu wysunięte w stronę Wisły stanowiły baterie skrzydłowe do ostrzału podejścia do Wielkiego Magazynu oraz fosy bastionów skrajnych. Wielki Magazyn stanowił zabezpieczenie nasady twierdzy od strony Wisły. Magazyn ma ok. 480 m długości, w połowie jest załamany. Jest to budowla dwukondygnacyjna, przykryta nasypem ziemnym. W okolicy załamania budynku znajdują się dwie Bramy Wodne, wiodące na górny taras wiślany.
Forteca posiada ok. 12 km podziemnych chodników minerskich, które planowano wykonać na trzech poziomach, lecz ostatecznie wykonano na jednym poziomie i zaczątki drugiego poziomu.

W 1788 roku rozpoczęto budowę Dzieła Rogowego Cytadeli, wysuniętego w kierunku miasta, które zabezpieczało twierdzę od południa. Składało się ono z dwóch półbastionów. Komunikację z Cytadelą zapewniała kryta droga. Całość otoczona była fosą, murem przeciwskarpy, krytą drogą i stokiem bojowym. W Dziele Rogowym Cytadeli była również rozbudowana podziemna sieć chodników minerskich.

Twierdza grudziądzka tylko dwukrotnie pełniła swą rolę militarną. Po raz pierwszy podczas blokady i oblężenia przez wojska napoleońskie, od stycznia do grudnia 1807 roku. Wówczas Grudziądz jako jedyna pruska twierdza oparła się wojskom napoleońskim.
Po tym oblężeniu zbudowano w fortecy młyn o napędzie kieratowym, magazyn mąki oraz browar. Zbudowano również 5 dużych magazynów prochowych. Na środkowym tarasie zbudowano baterię dla 4 armat, a na brzegu Wisły działobitnię o trzech skrzydłach. Wzmocniono również lewy brzeg Wisły, gdzie na Kępie Lubieńskiej wzniesiono lunetę ziemną oraz murowane blokhauzy. W latach 1813 - 1814 na lewym brzegu powstały jeszcze 3 lunety ziemne: Górna, Krzyżowa i Dolna. W 1846 roku zbudowano u podnóża skarpy, w miejscu starej trójskrzydłowej działobitni, duży blokhauz-działobitnię na planie krzyża.

W 1772 roku grudziądzka forteca została rozbrojona i oficjalnie przestała być twierdzą, ale pełniła rolę siedziby garnizonu i poligonu doświadczalnego.

Po wybudowaniu w 1879 roku obronnego mostu drogowo-kolejowego na Wiśle, przywrócono twierdzy jej wartość bojową w latach 1885 - 1886, w celu obrony przeprawy mostowej.

W latach 1889 - 1905 wokół starej cytadeli zbudowano nowy obwód forteczny, składający się z kilku fortów: Strzemięcin, Lasek Miejski, Gać, Tuszewo, Wielka Księża Góra, Mała Księża Góra, Dąb, Tarpno, Świerkocin, Nowa Wieś Zachód oraz Parski.

Grudziądzka forteca, poza funkcjami militarnymi, pełniła również rolę więzienia. Więziono tu żołnierzy powstania listopadowego, poetę niemieckiego Fritza Reutera, polskiego patriotę Natalis Sulerzyskiego, uczestników Wiosny Ludów, powstańców styczniowych, w czasie I wojny światowej oficerów Ententy wziętych do niewoli, podczas II wojny światowej jeńców wojennych oraz ludność cywilną.

W styczniu 1920 roku Grudziądz powrócił do Polski, a twierdzę przejęła armia polska.

W czasie II wojny światowej twierdza była znów w rękach niemieckich. Kiedy w początkach lutego 1945 roku zbliżała się Armia Czerwona, Grudziądz ogłoszono twierdzą. Po kilku tygodniach ciężkich walk, dowodzący twierdzą gen. Fricke podpisał bezwarunkową kapitulację. Był to drugi przypadek, kiedy forteca grudziądzka znów pełniła swą funkcję obronną.

Do dziś z dawnej twierdzy zachował się donżon z pełnym obwodem wałów i kazamatami, Wielki Magazyn, klasycystyczny budynek dawnej komendantury na dziedzińcu, obie bramy, wszystkie bastiony, raweliny, chodnik w przeciwskarpie, część podziemnych chodników minerskich oraz sucha fosa. Dzieło Rogowe oraz forty zewnętrzne są częściowo zrujnowane.
W cytadeli stacjonuje jednostka wojskowa, wobec czego zwiedzanie jest utrudnione, ale możliwe. Cytadelę można zwiedzać po uprzednim uzyskaniu zgody władz wojskowych lub w trakcie dni otwartych twierdzy 3 maja i 11 listopada.

Organizacją ruchu turystycznego na terenie cytadeli zajmuje się Wojskowe Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjne Rawelin - tel./fax: 56 458 26 50, e-mail: k.g2@wp.pl