Sanok - Muzeum Budownictwa Ludowego

Opis

Sanok był niegdyś grodem warownym na pograniczu polsko-ruskim. W okolicy zamieszkiwali Polacy, Rusini, Niemcy, Wołosi, a także Żydzi. Z czasem wytworzyły się odrębne grupy etnograficzne, różniące się kulturą, językiem, czy wyznaniem.

Południowo-wschodni kraniec obecnej Polski zamieszkiwali Bojkowie - potomkowie osadników rusko-wołoskich. Zajmowali oni Bieszczady i Pogórze Bieszczadzkie, aż po Ustrzyki Dolne, a na zachodzie tereny ich sięgały rzeki Osławy. Bojkowie byli wyznania grekokatolickiego i posługiwali się gwarą języka ukraińskiego.

Odrębną grupę etnograficzną stanowili Łemkowie, którzy zamieszkiwali Beskid Niski i wschodnie rejony Beskidu Sądeckiego. Ich tereny od wschodu ograniczała rzeka Osława, a od zachodu rzeka Poprad. Na północy tereny Łemków graniczyły z terenami Pogórzan. Łemkowie, podobnie jak Bojkowie, byli potomkami XVI-wiecznych osadników rusko-wołoskich i wyznawali wiarę grekokatolicką, lecz posługiwali się innym dialektem języka ukraińskiego i wykształcili inną kulturę, sposób gospodarowania, inny rodzaj budownictwa , a także inne stroje.

Okolice Sanoka i Leska zamieszkiwali Dolinianie. Była to mieszana grupa etnograficzna pochodzenia polsko-niemiecko-ruskiego, powstała przez asymilację i przenikanie się kultur. Na tym terenie mieszkali obok siebie rodziny wyznania grekokatolickiego i rzymskokatolickiego.

Na północ od terenów Łemków i Dolinian były ziemie zamieszkiwane przez Pogórzan. Zajmowali oni Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie, Doły Jasielsko-Sanockie oraz Pogórze Dynowskie. Pogórzanie to grupa etnograficzna polska z domieszką ludności niemieckiej i ruskiej, które uległy polonizacji. W znakomitej większości jest to ludność wyznania rzymskokatolickiego. Z uwagi na różnice kulturowe, szczególnie w zakresie budownictwa i stroju, Pogórzan podzielono umownie na Pogórzan Zachodnich, zamieszkujących okolice Gorlic, Jasła, Strzyżowa, czy Dukli oraz Pogórzan Wschodnich, zajmujących tereny na wschód od Wisłoka, w okolicach Brzozowa.

Bojkowie, Łemkowie, Dolinianie i Pogórzanie zamieszkiwali historyczną Ziemię Sanocką do 1947 roku. W latach 1944 – 1946 wysiedlono stąd na tereny ZSRR dużą część Bojków i Łemków, natomiast w 1947 roku w ramach akcji „Wisła” wysiedlono pozostałą ludność ukraińską na tzw. Ziemie Odzyskane (północna i zachodnia Polska). Bieszczady i Beskid Niski zostały wyludnione, natomiast tereny zajmowane przez Pogórzan i Dolinian powoli zatracały swój unikatowy charakter dzięki wzmożonej migracji ludności po II wojnie światowej. Podkarpacie opustoszało, a pozostawione mienie niszczało, lub było niszczone celowo.

Na szczęście znaleźli się etnografowie i muzealnicy, którzy postanowili uchronić resztki kultury materialnej pogranicza polsko-ruskiego.
Z inicjatywy muzealnika Aleksandra Rybickiego oraz wojewódzkiego konserwatora zabytków w Rzeszowie – Jerzego Tura, w 1958 roku powołane do życia zostało Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Skansen o powierzchni 38 ha, powstał na prawym brzegu Sanu, u podnóża Białej Góry, w paśmie Gór Sanocko-Turczańskich. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku było pierwszym w Polsce skansenem finansowanym przez Ministerstwo Kultury, zaplanowanym i zarządzanym przez fachowców w dziedzinie muzealnictwa, przy ścisłej współpracy z naukowcami.
Początkowo zorganizowano pięć sektorów o nazwach: Bojkowie, Łemkowie, Dolinianie, Pogórzanie Wschodni i Pogórzanie Zachodni. Sektory Bojków i Łemków znalazły się na wyżej położonych terenach, natomiast budownictwo Dolinian i Pogórzan umieszczono na płaskim terenie.

Skansen został otwarty dla zwiedzających w lipcu 1966 roku. Pierwsze obiekty, które można było tam obejrzeć, to m.in. bojkowska cerkiew z Rosolina z 1750 roku, chałupa z 1906 roku ze Skorodnego oraz zagroda bojkowska ze Skorodnego z 1861 roku, pogórzański spichlerz plebański z Przeczycy z 1732 roku, młyn wodny z Woli Komborskiej z 1880 roku, a także doliniańska chałupa z Dąbrówki z 1681 roku.
Park etnograficzny stale się rozwija, a pracownicy skansenu penetrują tereny południowo-wschodniej Polski, w celu wyszukania kolejnych wartościowych obiektów, które mogłyby wzbogacić ekspozycję Muzeum.
W celu przyspieszenia prac i obniżenia kosztów, muzeum zorganizowało własną brygadę budowlaną, która zajmuje się rozbiórką obiektów, przygotowaniem nowego miejsca oraz ponownym złożeniem i wykończeniem zabytkowych budowli.
W skansenie znalazły swoje nowe miejsce zabytkowe obiekty sakralne, mieszkalne, gospodarcze, budynki użyteczności publicznej, uzupełnione obiektami drobnymi, jak: kapliczki, krzyże przydrożne, studnie, ule, piwnice, itp. Część budynków mieszkalnych wyposażona jest w meble, sprzęty codziennego użytku, sprzęty gospodarcze i warsztaty domowe. Oprócz zagród gospodarskich i domów mieszkalnych, na terenie muzeum stoją wiatraki, kuźnie, młyn wodny, plebania, szkoła wiejska, karczma i zajazd.
W latach 2001 – 2004 ekspozycja muzealna wzbogaciła się o nowe obiekty. Powstał wówczas sektor naftowy, gdzie zgromadzono urządzenia przemysłu naftowego, powszechne niegdyś w krajobrazie Podkarpacia.
W 2009 roku rozpoczęto budowę nowej ekspozycji. Nie są to zabytkowe budynki, lecz zbudowane na wzór miejskiej zabudowy małomiasteczkowej z przełomu XIX i XX wieku. Ten sektor miejski został nazwany Rynkiem galicyjskim. Zrekonstruowana została zabudowa typowego podkarpackiego miasteczka. Drewniane domy mieszczańskie z podcieniami ustawione zostały wokół czworokątnego placu. Domy te mają pełnić funkcje obiektów handlowych i usługowych. W zabudowaniach Rynku galicyjskiego zorganizowano starą pocztę, warsztat szewski, aptekę, zakład fotograficzny, zakład fryzjerski, sklep kolonialny i in.
Trwają również prace przy przenoszeniu dworu szlacheckiego ze Święcan, z końca XIX wieku oraz spichlerza dworskiego z Ropczyc z 1880 roku.

Obecnie w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku znajduje się ok. 150 obiektów architektonicznych i ponad 30 tysięcy eksponatów muzealnych, jak meble, narzędzia i maszyny rolnicze, narzędzia rzemieślnicze, sprzęty domowe, zegary, obrazy, stroje, porcelana, tkaniny dekoracyjne, wyposażenie świątyń itp.

W Muzeum zorganizowane są trzy stałe wystawy. W murowanym budynku z ok. 1900 roku z Nasiółek k. Baligrodu zlokalizowano wystawę pod nazwą „Ikona Karpacka”, gdzie prezentowane jest ponad 200 ikon z własnych zbiorów muzeum.
W budynku szkoły wiejskiej z Wydrnej, w dwóch pomieszczeniach, służących niegdyś nauczycielowi za mieszkanie, zorganizowano stałą wystawę pt. „Szkoła w przeszłości, od połowy XIX wieku do 1944 roku”. Można tu zobaczyć podręczniki, elementarze, katechizmy, zeszyty uczniowskie, czasopisma dla dzieci i młodzieży, a także książki dla nauczycieli. Są tu również fotografie szkół z okolic Sanoka.
W domu z 1925 roku ze wsi Glinna, zorganizowano stałą wystawę pt. „Rzemiosło w galicyjskim miasteczku”. Można tu obejrzeć wyposażenie warsztatów rzemieślniczych z początku XX wieku. W budynku zaaranżowano warsztat szewski, stolarski, grzebieniarski, stanowisko do wyrobu świec, atelier fotograficzne, zakład krawiecki, modniarski i fryzjerski.
Na terenie skansenu organizowane są cykliczne imprezy folklorystyczne. Do najważniejszych należy „Jarmark folklorystyczny” oraz „Eurofolk”, na które oprócz polskich wykonawców zapraszani są również wykonawcy z Węgier, Słowacji, Rumunii i Ukrainy. Tym imprezom muzycznym towarzyszą pokazy rzemiosł, sprzedaż pamiątek regionalnych oraz degustacje potraw karpackich.
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku organizuje bardzo ciekawe lekcje muzealne dla przedszkolaków, uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich.

Muzeum czynne jest cały rok:
w kwietniu – w godz. 9.00 – 16.00,
od 1 maja do 30 września – w godz. 8.00 – 18.00,
w październiku – w godz. 8.00 – 16.00,
od 1 listopada do 31 marca – w godz. 9.00 – 14.00.

Zwiedzanie wnętrz obiektów możliwe jest tylko z przewodnikiem w grupach 20 – 30-osobowych. Szkoda, bo nie wszyscy zwiedzający są w stanie nadążyć za dużą grupą, a poza tym nieraz warto niektórym eksponatom poświęcić trochę więcej czasu i uwagi.

Park Etnograficzny w Sanoku zajmuje przepięknie położony teren, częściowo na stoku Białej Góry. Warto wybrać się tu na kilka godzin, aby mieć czas obejrzeć nie tylko obiekty muzealne, ale również pozachwycać się niespiesznym spacerem po niezbyt stromych alejkach, wśród starych, wysokich drzew, odkrywając co jakiś czas inną wieś z inną zabudową.