Haczów - gotycki kościół drewniany

Opis

W 1352 roku król Kazimierz Wielki wydał przywilej lokacyjny dla Haczowa, na prawie magdeburskim. Przywilej ten w 1388 roku potwierdził król Władysław Jagiełło i w tym samym roku utworzona została parafia rzymskokatolicka w Haczowie.

Zabytkowy kościół drewniany pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła jest pierwszą świątynią, wzniesioną w tym miejscu u schyłku XIV wieku. Zbudowano go z bali modrzewiowych i jodłowych, które już w chwili budowy kościoła liczyły ok. 200 lat. Wzniesiono kościół orientowany, halowy, o konstrukcji zrębowej, na kamiennej podmurówce. Początkowo była to świątynia bezwieżowa, zbudowana bez użycia gwoździ.

Kościół posiada wydłużone prezbiterium, zamknięte trójbocznie, o wysokości nawy, do którego od północy przylega zakrystia. Pod prezbiterium mieści się murowana, przesklepiona krypta, w której w 1957 roku odkryto pochówki datowane na przełom XIV i XV wieku. Korpus nawowy jest szerszy od prezbiterium. Zachował się pierwotny więźbowo-zaskrzynieniowy system nakrycia budowli, polegający na przedłużeniu górnych bali ścian bocznych prezbiterium przez całą długość nawy. Powodowało to charakterystyczne obniżenie bocznych partii stropu nawy, ale usztywniało powiązanie ścian nawy i węższego prezbiterium. Dzięki zaskrzynieniu, środkowa część nawy i prezbiterium kryte są jednokalenicowym, wysokim na 11 m dachem dwuspadowym, od wschodu trójpołaciowym. Dach ten wspiera się na gzymsie o gotyckich formach. Gzyms na południowej ścianie prezbiterium wspierają podokapowe wsporniki, grubo ciosane w formie ludzkich masek. Zaskrzynienia kryte są daszkami pulpitowymi. Wszystkie zadaszenia kościoła kryte są gontem.

W 1624 roku wybudowano od zachodu wolno stojącą wieżę-dzwonnicę. Jest to wieża o konstrukcji słupowo-ramowej, wzniesiona na planie zbliżonym, do kwadratu. Wieża ma 25 m wysokości i jest jedną z wyższych kościelnych wież drewnianych. Wieża ma pochyłe ściany, wspierające nadwieszoną izbicę, w której zawieszono dzwony. Wieża ma gontowe poszycie ścian, natomiast izbica szalowana jest pionowymi deskami. Tradycje budowy wież izbicowych wywodzą się od drewnianych wież obronnych, gdzie nadwieszona izbica mieściła stanowisko obserwacyjne i umożliwiała czynną obronę obiektu. Wieża przykryta jest dachem namiotowym, zwieńczonym miedzianym hełmem z latarnią.
W tym samym czasie założono również na kalenicy kościoła ośmioboczną wieżyczkę na sygnaturkę, zwieńczoną również miedzianym hełmem z latarnią.
W 1624 roku zbudowano także podcienia, obiegające całą świątynię. Podcienia te, zwane sobotami chroniły ściany kościoła przed wodami opadowymi, ale służyły też jako schronienia dla wiernych, którzy przybywali z odległych osad już w soboty i nocowali pod dachem, wokół kościoła.

Kolejną przebudowę kościół haczowski przeszedł w latach 1784 - 1789, kiedy przebudowano północną stronę świątyni. Powiększono wówczas zakrystię, wzniesiono kaplicę Matki Bożej, a między kaplicą i zakrystią zbudowano skarbczyk. Wtedy też wsparto na dwóch parach słupów zaskrzynienia, co stworzyło pozorne nawy boczne, które są niższe od środkowej części nawy. Na zachodniej ścianie kościoła znajdował się chór muzyczny wsparty na dwóch słupach. Tam w XVIII wieku umieszczono 9-głosowe organy mechaniczne.
W kaplicy umieszczono słynącą łaskami gotycką Pietę - figurę Matki Bożej Bolesnej z martwym ciałem Jezusa na kolanach. Figura wysokości 70 cm wykonana była ok. 1400 roku z drewna lipowego, polichromowana techniką temperową na podkładzie kredowym. Cudowna figura podobno przyszła wodą Wisłoka i zatrzymała się pod prastarym drewnianym kościołem. Haczowianie przygarnęli ją i umieścili w kościele, a Matka Boża odwdzięcza się mieszkańcom szczególną opieką.

Haczowski kościół służył rzymskokatolickiemu kultowi religijnemu do 1948 roku, kiedy to nabożeństwa przeniesiono do nowego kościoła, zbudowanego przed wojną, a wykończonego po II wojnie światowej. Wówczas nieużywany drewniany kościół zaczął chylić się ku upadkowi.

Władze PRL-u przywłaszczyły sobie prawo do zabytkowego obiektu i planowały przenieść świątynię do skansenu w Sanoku. Później była propozycja, aby w kościele zorganizować filię sanockiego skansenu i umieścić tu zbiory narzędzi i warsztatów z terenu Podkarpacia. W latach 60. i 70. XX wieku wyposażenie kościoła - ołtarze, ławki, obrazy i inne sprzęty, wywieziono do skansenu w Sanoku i do walącego się dworu w Krościenku Wyżnym, gdzie ulegały dalszemu zniszczeniu.

W 1980 roku, na fali Solidarności, kościół z powrotem został przejęty przez parafię rzymskokatolicką w Haczowie i od tego czasu trwa żmudna konserwacja zabytku. Aby ocalić świątynię, przesunięto nawet koryto Wisłoka o ok. 40 metrów, aby kościół nie zjeżdżał ze skarpy, na której był zbudowany. Ogrodzono wówczas kościół drewnianym parkanem zadaszonym gontem. Uzupełniono gontowe pokrycie dachu i zakonserwowano je, zakonserwowano XV-wieczną polichromię wewnątrz kościoła. Przeprowadzono remont i konserwację ocalałych ołtarzy barokowych. Wykonano instalację elektryczną, odgromową, antypożarową i antywłamaniową.

W 1993 roku haczowska Pieta została odrestaurowana przez Kazimierę i Kazimierza Wajdów z Haczowa. Oryginalna figura z 1400 roku umieszczona została w murowanym kościele parafialnym, a w zabytkowym kościele drewnianym umieszczono kopię cudownej figury. Gotycka Pieta 10 czerwca 1997 roku została koronowana przez Jana Pawła II koronami papieskimi.

13 listopada 2000 roku gotycki kościół ponownie został konsekrowany przez ks. Arcybiskupa Józefa Michalika - Metropolitę Przemyskiego.

Kolejnym wyróżnieniem wiekowego zabytku było wpisanie go w sierpniu 2003 roku, razem z ośmioma innymi kościołami drewnianymi południowo-wschodniej Polski, na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Dzięki wielu zabiegom konserwatorskim dziś możemy podziwiać bardzo cenne polichromie z 1494 roku, które odkryto pod późniejszymi, rokokowymi malowidłami. Na północnej ścianie prezbiterium umieszczono sceny Męki Pańskiej, natomiast południową ścianę prezbiterium zdobi scena zabójstwa św. Stanisława oraz koronacja Matki Bożej. Na ścianach nawy znajdują się polichromie figuralne różnych świętych, m.in. na północnej ścianie olbrzymia postać św. Krzysztofa. Malowidła pod chórem przedstawiają Chustę św. Weroniki z odciśniętą twarzą Chrystusa, a także scenę męczeństwa św. Sebastiana.
W trakcie prac konserwatorskich odnaleziono 11 polichromowanych desek, pochodzących ze stropu. Deski te ponownie wmontowano, a malowidło uzupełniono. W ten sposób przywrócono pierwotny wygląd stropu.

Poza malowidłami ściennymi i stropowymi w drewnianym kościele cennym zabytkiem jest XVI-wieczna kamienna chrzcielnica, nakryta XVII-wieczną drewnianą, barokową pokrywą. W prezbiterium do dziś zachwyca piękna, gotycka figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, stojąca na półksiężycu. Cennym elementem wyposażenia haczowskiego kościoła jest również monumentalny, barokowy krucyfiks, umieszczony na belce tęczowej, a także barokowy ołtarz Chrystusa Miłosiernego z końca XVII wieku.

Z kruchty do nawy prowadzą drzwi dębowe z XVI wieku, na których widnieje napis z cytatem z Biblii Dom moy Dom modlitwy a wyście go uczynili jaskinią łotrów i z rysunkiem Chrystusa wypędzającego kupców ze świątyni. W południowej ścianie zachował się gotycki, ostrołukowy portal z drzwiami dębowymi, wyposażonymi w misterne, gotyckie okucia.

W 2006 roku wymieniono gonty świątyni, dzięki czemu kościół wygląda jak nowo zbudowany. Odkąd został wpisany na listę Swiatowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, szerokie rzesze nie tylko wiernych odwiedzają ten wyjątkowy zabytek.