Żagań – Kościół Świętego Krzyża

Opis

W miejscu, gdzie dziś stoi neogotycka świątynia Krzyża Świętego, w XIII wieku znajdowała się kaplica św. Wawrzyńca, przeznaczona dla trędowatych. Wówczas było to daleko za wałami miejskimi, nad rzeką Bóbr. W pobliżu prawdopodobnie było również leprozorium – przytułek dla chorych na leprę (trąd), nazywany w średniowieczu szpitalem.

W 1284 roku książę świdnicko-żagański Przemek przeniósł konwent augustianów z Nowogrodu Bobrzańskiego do Żagania. Augustianie osiedli nad Bobrem, w północno-zachodniej części miasta. Książę powierzył mnichom opiekę nad kaplicą św. Wawrzyńca, położoną również nad Bobrem, lecz na południowy wschód od miasta.

W początkach XIV wieku, na południe od miasta zbudowano obronny zamek piastowski, zapewne z fundacji księcia głogowskiego Henryka III. Zamek otoczony był rozległym parkiem, sięgającym na południu rzeki Bóbr, a od wschodu terenów nieużytkowanego już średniowiecznego szpitala i kaplicy św. Wawrzyńca.

Bóbr zawsze był kapryśną rzeką. Często wezbrane wody Bobru zalewały domostwa, niszczyły uprawy, porywały zwierzęta domowe, a zdarzało się także, że ludzie ginęli w nurtach wezbranej rzeki.
Bóbr wylał również w 1332 roku, a kiedy wody opadły, w pobliżu kaplicy św. Wawrzyńca znaleziono duży, drewniany krzyż.

Na obecnym kościele Krzyża Świętego umieszczone są dwie kamienne tablice, informujące w języku niemieckim i polskim, a także łacińska inskrypcja nad głównym wejściem, informująca, że żona księcia głogowskiego Henryka III – Matylda (brunszwicka) na miejscu zniszczonej kaplicy św. Wawrzyńca ufundowała kościół pw. Krzyża Świętego. Nie może to być prawdą, gdyż Matylda brunszwicka zmarła w 1318 lub w 1321 roku.
Fundatorką nie może być również, sugerowana przez wielu autorów, Matylda (brandenburska) – żona księcia Henryka IV zwanego Wiernym. Matylda brandenburska również zmarła wcześniej (między 1323, a 1329 rokiem).

Prawdą jest natomiast, że w latach 1334 – 1335 powstał nowy, gotycki kościół, w prezbiterium którego umieszczono krzyż przyniesiony przez powódź. Wierni traktowali Krzyż jak relikwię i wierzyli, że miał on moc uzdrawiania. Świątynia konsekrowana została w 1335 roku pod wezwaniem Świętego Krzyża. Patronat nad nią objęli znów kanonicy regularni św. Augustyna.

Ostatnim piastowskim księciem żagańskim był Jan II Szalony, który w 1472 roku sprzedał Księstwo Żagańskie książętom saskim – Ernestowi i Albrechtowi. Później księstwo było we władaniu Habsburgów, a w latach 1628 – 1643 Księstwo Żagańskie objął Albrecht von Wallenstein – wódz okresu wojny trzydziestoletniej.

W okresie reformacji, która stopniowo ogarnęła cały Śląsk, również w Żaganiu przyjął się luteranizm. Protestanci zajęli m.in. mały kościół Świętego Krzyża. Po kilkunastu latach opuścili świątynię z powodu złego stanu technicznego budynku, spowodowanego latami zaniedbań.
W początku XVIII wieku odbudowano kościół i ponownie go poświęcono.

W1742 roku Księstwo Żagańskie przeszło we władanie Prus.

W 1786 roku Księstwo Żagańskie od księcia żagańskiego Józefa Franciszka Maksymiliana von Lobkowitza kupił Piotr von Biron – książę Kurlandii. Biron odnowił pałac książęcy w Żaganiu, który w 1646 roku, w miejscu dawnego zamku piastowskiego, zbudował książę Vaclav Eusebius von Lobkowitz.
Piotr von Biron oprócz Księstwa Żagańskiego zakupił też inne dobra, m.in. posiadłość Czerwieńsk k. Zielonej Góry, który przeznaczył dla córki Pauliny, nieduży majątek Günthersdorf (dziś Zatonie – dzielnica Zielonej Góry), z przeznaczeniem dla najmłodszej córki Doroty, a także posiadłość ziemską w Ratiboricach (dziś Czechy – okolice Nachodu), którą przekazał najstarszej córce Wilhelminie.

W 1800 roku najstarsza córka księcia Piotra Birona – Wilhelmina żagańska odziedziczyła po ojcu Księstwo Żagańskie.

Początek XIX wieku to okres wojen napoleońskich. W 1806 roku do Żagania wkroczyła armia francuska, która niewielki kościół Krzyża Świętego zajęła na potrzeby wojska i przeznaczyła na magazyn zbożowy.

Po śmierci księżnej Wilhelminy w 1839 roku, jej młodsza siostra Paulina została księżną żagańską. Objęła posiadłość Czerwieńsk w okolicach Zielonej Góry, który po kilku latach przekazała synowi Konstantynowi, a Księstwo Żagańskie sprzedała najmłodszej siostrze Dorocie.

W 1844 roku, kiedy Dorota kupowała od siostry Pauliny Księstwo Żagańskie, była nie tylko księżniczką kurlandzką, lecz również księżną Dino i księżną Talleyrand – przybył jej wówczas również tytuł księżnej żagańskiej. Księżna Dorota, gdy obejmowała księstwo, miała już 51 lat, trójkę dorosłych dzieci i była rozwódką. Była kobietą światłą, mądrą, obytą w świecie i bogatą.
W czasie władania księżnej Doroty de Talleyrand-Perigord Żagań przeżywał okres swojego rozkwitu. Księżna odnowiła pałac, w którym powiększała kolekcję manuskryptów, zebraną przez Piotra Birona, gromadziła dzieła sztuki (rzeźby i obrazy) oraz stylowe meble. Księżna Dorota stworzyła też wokół pałacu duży park krajobrazowy, sięgający lewego brzegu Bobru, do którego sprowadzała egzotyczne drzewa, krzewy i kwiaty.
Dla mieszkańców ufundowała kilka szkół, tworzyła nowe miejsca pracy, odbudowała wieżę ratuszową, sfinansowała budowę mostu kolejowego nad Bobrem. W miejscu, gdzie niegdyś był stary szpital, księżna zbudowała nowy szpital, nadając mu imię św. Doroty.

Również kościół Świętego Krzyża w latach 1845 – 1849 został przebudowany w stylu neogotyckim przez księżnę żagańską – Dorotę de Talleyrand-Perigord. Księżna pragnęła w tym kościółku założyć rodzinną nekropolię. Odkupiła więc od rady miasta kościół Świętego Krzyża i postanowiła go przebudować.
Projekt przebudowy opracował książęcy architekt Leonhard Dorst von Schatzenberg z Ratyzbony. Księżna Dorota do prac przy wystroju i wyposażeniu wnętrza świątyni zatrudniła wielu wybitnych artystów: malarza Carla Josepha Begasa, rzeźbiarza Bernharda Afingera, twórcę witraży Carla Samuela Scheinerta oraz kilkudziesięciu rzemieślników z Żagania i okolic. Byli wśród nich mistrzowie rzemiosła: Gottlieb Gisel, Franz Helstein, Carl Lang oraz Heinrich Raul.
Powstał piękny kościół, który był przykładem doskonałego, neogotyckiego budownictwa sakralnego. Niewielka świątynia stanowiła bowiem spójną, jednorodną całość bogato zdobionych elewacji kościoła z wystrojem i wyposażeniem jego wnętrza.
Kościół został konsekrowany 29 listopada 1849 roku przez biskupa wrocławskiego Melchiora von Diepenbrock, pod dawnym wezwaniem Świętego Krzyża.

Kościół Świętego Krzyża w Żaganiu jest świątynią orientowaną, trójnawową o budowie bazylikowej, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium o szerokości i wysokości nawy głównej.
Elewacje kościoła licowane są kamieniem łamanym, z wypełnieniem szczelin rudą darniową. Zachodni szczyt schodkowy, obramienia okien, portale, wnęki, sterczyny, fryzy oraz gzymsy wykonano z czerwonej cegły.

Zachodnia fasada świątyni wsparta jest w narożach wysokimi szkarpami, na których są umieszczone kamienne konsole, a na nich figury: z lewej św. Katarzyny Aleksandryjskiej, z prawej natomiast św. Doroty. Figury te osłonięte są neogotyckimi, ozdobnymi daszkami.
Na osi fasady znajduje się ceglany, uskokowy, ostrołukowy portal główny. Po bokach portalu mieszczą się zdwojone, wąskie wnęki o wykroju trójliścia, rozdzielone kolumienkami. Powyżej zdwojone nisze z figurami apostołów i figurą św. Jadwigi Śląskiej – z lewej i św. Elżbiety Węgierskiej – z prawej strony. Ponad portalem umieszczono dwie tarcze herbowe (dziś nieczytelne) oraz łacińską inskrypcję dotyczącą powstania obecnego i poprzedniego kościoła Świętego Krzyża. Ponad inskrypcją mieści się loggia z ażurową balustradą oraz dekoracją maswerkową. Nad loggią trójkątny szczyt, po bokach którego cofnięta nieco ściana, sięgająca ceglanego gzymsu z reliefową dekoracją czwórliści.
Ponad gzymsem znajduje się ceglany, schodkowy szczyt, osłaniający dach świątyni. Szczyt ten rozczłonkowany jest lizenami z reliefową dekoracją czwórliści. Lizeny te wystają ponad elementy szczytu, tworząc czworoboczne sterczyny. Początkowo sterczyny te zwieńczone były strzelistymi iglicami.
Ceglany szczyt urozmaicają płyciny ostrołukowe i w kształcie czwórliścia, a także wąskie otwory, doświetlające poddasze.

Cała bryła kościoła jest oszkarpowana. Górne części wszystkich przypór otrzymały ceglaną dekorację reliefową w formie czwórliści oraz niewielkie wnęki na samym szczycie. Również wszystkie sięgają ponad ceglany gzyms koronujący, tworząc sterczyny zwieńczone dwuspadowymi daszkami krytymi blachą. Początkowo również te sterczyny zwieńczone były wysokimi iglicami.
Całą świątynię poniżej gzymsu koronującego otacza ceglany fryz dekorowany reliefem, na którym umieszczono niewielkie, polichromowane tarcze z herbami szlachty śląskiej.

Elewacja północna, ponad dachem nawy bocznej, posiada trzy dwudzielne okna ostrołukowe, wypełnione dekoracją maswerkową. Poniżej, w ścianie nawy północnej, umieszczony jest ceglany, uskokowy portal północny, poprzedzony dekoracją maswerkową. Drzwi tego portalu wyposażone są w piękne, kute zawiasy, kołatkę i zamek. W elewacji nawy północnej znajdują się trzy, niewielkie ostrołukowe okna od strony północnej i jedno od północnego zachodu.

Elewacja południowa ma okna rozmieszczone symetrycznie do elewacji północnej, ale tu nie ma portalu, lecz otwarta kaplica Grobu Bożego. Jest to okrągłołukowa nisza o otynkowanych ścianach, w której umieszczone są figury dwóch aniołów. Nisza zamknięta jest delikatną, dekoracyjną kratą. Na elewacji tej kaplicy również umieszczono dwie tarcze herbowe (niestety nieczytelne).
Na przyporze nawy południowej umieszczona jest tablica nagrobna architekta tej świątyni – Leonharda von Schatzenberg, który został tu pochowany, zgodnie ze swoim życzeniem.

Na przyporach opinających prezbiterium również znajdują się tarcze herbowe. Północne i południowe ściany prezbiterium przeprute są dużymi, dwudzielnymi oknami ostrołukowymi. Najciekawsza jest elewacja wschodnia, gdzie w otynkowanej wnęce zamkniętej odcinkowo, umieszczono drewniany krzyż, znaleziony po powodzi w 1332 roku, w pobliżu kaplicy św. Wawrzyńca. Nad wnęką znajduje się misternie rzeźbiony daszek z dekoracją maswerkową. Są tu również dwie kamienne tablice, informujące o powstaniu gotyckiego oraz neogotyckiego kościoła Świętego Krzyża. Na elewacji prezbiterium umieszczono także kilka płyt epitafijnych z XVII - XIX wieku.
Świątynię przykrywa wysoki dach dwuspadowy, nad prezbiterium trójpołaciowy. W dachu z trzech stron umieszczone są dwuspadowe lukarny. Nawy boczne, kaplicę Grobu Bożego i północną kruchtę przykrywają dachy pulpitowe, od strony zachodniej – wielopołaciowe.
Na zachodnim krańcu kalenicy wznosiła się wysoka, smukła, murowana, ośmioboczna sygnaturka z ostrołukowymi, dwudzielnymi okienkami, zwieńczona wysoką, ośmioboczną iglicą. W latach 30. XX wieku sygnaturkę tę, zwaną wieżą, przebudowano. Nadal pozostała ośmioboczna, lecz wykonano ją z blachy miedzianej z prostokątnymi otworami dzwonnymi. Obniżono też jej wysokość. Sygnaturkę zwieńczono ośmioboczną iglicą blaszaną z szerokim okapem.

Kościół Świętego Krzyża po II wojnie światowej został opuszczony. Dopiero w latach 1981 – 1984 został poddany kompleksowej konserwacji, podczas której m.in. zbito fragment tynków w prezbiterium, odsłaniając ceglane lico gotyckiego muru XIV-wiecznej świątyni.

Wnętrze kościoła jest jasne, przykryte przepięknym, drewnianym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
Prezbiterium oddziela od korpusu nawowego ściana tęczowa z ostrołukowym otworem tęczy, ażurowa balustrada drewniana oraz dwa stopnie prowadzące na wyżej położoną posadzkę prezbiterium.
Nawa szerokimi, ostrołukowymi arkadami otwiera się do naw bocznych i północnej kruchty.
Nawy boczne sprawiają wrażenie kaplic, oddzielonych od nawy głównej kutymi, bogato dekorowanymi kratami. Za tymi kratami mieszczą się marmurowe sarkofagi katolickich członków rodziny książęcej. Spoczywają tu doczesne szczątki księżnej żagańskiej Doroty Talleyrand-Perigord, jej syna Ludwika Napoleona Talleyrand-Perigord – księcia de Dino oraz starszej siostry Doroty – księżnej żagańskiej Wilhelminy von der Schulenburg-Vitzenburg.

W czasach świetności kościół Świętego Krzyża zdobiły barwne witraże. Nawę główną dekorowały postacie Apostołów, natomiast prezbiterium – postacie władców żagańskich, związanych z kościołem: książąt piastowskich, Albrechta von Wallensteina, księcia Vaclava Eusebiusa Lobkowitza oraz księcia Birona. Witraże te wykonał znany malarz szkła z Miśni – Carl Samuel Scheinert.
Zachodnia, drewniana empora muzyczna początkowo była przedłużona wzdłuż ścian nawy głównej aż do ściany tęczowej. Obecnie, poza zachodnią emporą pozostał tylko fragment wąskiej empory przy północnej ścianie. Na emporze muzycznej ocalały również organy w neogotyckim prospekcie, zbudowane przez Karla Lange, na których grywał węgierski kompozytor i pianista Ferenc Liszt.

W prezbiterium znajduje się drewniany, neogotycki ołtarz główny z obrazem berlińskiego malarza Carla Josepha Begasa, przedstawiającym ukrzyżowanego Chrystusa oraz Matkę Bożą i św. Jana Ewangelistę pod krzyżem. Figury świętych po bokach ołtarza, na łuku tęczowym i ambonie wykonał berliński rzeźbiarz Bernhard Afinger.
Obok ołtarza głównego znajduje się również neogotyckie sakramentarium w formie strzelistej wieży, które służyło do przechowywania Najświętszego Sakramentu (jak tabernakulum).

Przy łuku tęczowym, z prawej strony usytuowano drewnianą ambonę, wspartą na drewnianym słupie. Schody z ażurową balustradą prowadzą na mównicę bezpośrednio z prezbiterium. Kosz ambony dekorowany jest figurami świętych oraz płaskorzeźbionymi płycinami. Drewniany daszek ambony, podwieszony do sklepienia na kutych prętach metalowych, również posiada dekorację snycerską wokół baldachimu.
Rzeźbiony jest również konfesjonał, a także ławy kościelne.

Wnętrze kościoła z bogatym wyposażeniem stolarskim, rzeźbiarskim i kowalskim posiada jednolity, neogotycki charakter o dużych walorach artystycznych.

Obecnie kościół Świętego Krzyża w Żaganiu jest świątynią filialną żagańskiej parafii św. Józefa. Zabytek, znajdujący się w obrębie dawnego założenia szpitalnego, można zwiedzać po wcześniejszym, telefonicznym uzgodnieniu z parafią.