Szprotawa – Kościół Wniebowzięcia NMP

Opis

Według legendy, w miejscu gdzie wzniesiono kościół parafialny, przedtem oddawano cześć słowiańskiemu bożkowi śmierci Flinsowi, czczonemu przez Serbołużyczan, natomiast w rejestrze kościelnym z 1825 roku zawarta była informacja, że już w IX wieku Grecy z Państwa Wielkomorawskiego zbudowali tu kościół.

Pewna informacja o istnieniu kościoła w Szprotawie pochodzi z 1260 roku i dotyczy odpustu w dniu konsekracji ołtarza Maryjnego. Dokument w tej sprawie przechowywany był w Królewskim Archiwum we Wrocławiu. Należy zakładać, że świątynia wtedy już istniała.
Kościół wzniesiono w najwyżej położonym punkcie miasta. Była to jednonawowa, bezwieżowa, orientowana świątynia, zbudowana z kamienia polnego i rudy darniowej. Przykryta była prawdopodobnie dachem drewnianym. Do dziś, od strony zachodniej i północnej zachowały się znaczne partie murów tego kościółka. Wokół kościoła znajdował się cmentarz grzebalny, otoczony kamiennym murem.

W 1314 roku, za wstawiennictwem do biskupa wrocławskiego Henryka I, księżnej Mechtyldy – wdowy po Henryku III Głogowczyku, do Szprotawy przeniesiony został zakon magdalenek z Bytomia Odrzańskiego. Od tej pory zakon Marii Magdaleny od Pokuty opiekował się szprotawską farą.

W 1348 roku Piotr Libing ufundował kaplicę poświęconą Duchowi Świętemu, Dziewicy Maryi, św. Janowi Ewangeliście i św. Janowi Chrzcicielowi. Kaplica została zbudowana w pobliżu zakrystii, przy północnej ścianie kościoła.

W XIV i XV wieku klasztor systematycznie się bogacił dzięki darowiznom, fundacjom oraz posagom zamożnych nowicjuszek.
Również kościół zyskiwał znaczne darowizny, które często były fundacją i uposażeniem poszczególnych ołtarzy. Do takich ołtarzy powoływano osobnych księży, tzw. altarystów (ołtarzystów), którzy codziennie odprawiali przy nich Mszę Świętą. Księża ci utrzymywani byli z czynszów i dochodów tych ołtarzy. Było to ponoć bardzo intratne zajęcie.

W latach 1416 – 1424 świątynię rozbudowano. Powstał gotycki kościół trójnawowy, z nawami bocznymi przechodzącymi w ambit wokół prezbiterium. Mury świątyni nadbudowano, uzyskując wysokie wnętrze, które przykryto sklepieniem sieciowym, wspartym na wysokich filarach. W tym czasie dobudowano też do północnej ściany czworoboczną, kamienno-ceglaną wieżę kościelną, o cechach obronnych. Wieża ta miała służyć mieszczanom za schronienie w przypadku zamieszek zbrojnych. Prawdopodobnie wtedy kaplicę Ducha Świętego włączono do zakrystii, a między zakrystią i wieżą zbudowano północną kruchtę.

W 1516 roku dobudowano do świątyni kaplicę Ogrójcową, a nad nią chór zakonny.

Reformacja zapoczątkowana w 1517 roku przez Marcina Lutra, bardzo łatwo przyjęła się na Śląsku. Również w Szprotawie dość prędko powstała gmina protestancka, która rozwijając się zdominowała malejącą społeczność katolicką. W mieście był wówczas tylko jeden kościół, który zaczął służyć obydwu wspólnotom wyznaniowym. Stan ten trwał dość długo, bo aż do 1744 roku, kiedy to protestanci wznieśli w Szprotawie swoją świątynię.

W 1672 roku w Szprotawie wybuchł potężny pożar, który doszczętnie strawił całe miasto, w tym również kościół.
Prędko podjęto odbudowę świątyni, m.in. dzięki hojnemu wsparciu Grafa von Herbersteina. Założono wówczas nowy dach i naprawiono uszkodzone sklepienia. Rozbudowano kryptę, która odtąd stała się kryptą wyłącznie zakonną, a także położono nową posadzkę. Zamurowano dawne wejście główne do kościoła i przebito obok nowe, na osi fasady, przed którym zbudowano zachodnią kruchtę.
Kościół otrzymał wówczas nowe, bogate wyposażenie barokowe.

Podczas kolejnego pożaru miasta w 1702 roku, odbudowana świątynia znów uległa płomieniom. Został zniszczony dach oraz uszkodzone sklepienia. Na szczęście ocalało wyposażenie świątyni.
Kościół odbudowano i rozbudowano o nową kaplicę Świętego Krzyża, którą dostawiono do północnej elewacji kościoła, obok wieży. W połowie XVIII wieku dobudowano do korpusu kościoła kaplicę Matki Bożej Bolesnej.

W 1810 roku zakon Marii Magdaleny od Pokuty uległ sekularyzacji, a kościół farny przeszedł pod administrację diecezjalną.
Jednocześnie zlikwidowany został cmentarz otaczający kościół. Mury i bramy cmentarne rozebrano, a plac obsadzono drzewami. Dobrze zachowane płyty nagrobne wmurowano w elewacje świątyni.

W takim stanie kościół szprotawski dotrwał do czasów obecnych. Z upływem czasu poddawany był oczywiście niezbędnym zabiegom remontowym i konserwatorskim.

Do dziś w krajobrazie miasta dominuje wczesnogotycka bryła kościoła Wniebowzięcia NMP. Stoi nieopodal rynku, na wybrukowanym placu Kościelnym. Jest to świątynia orientowana, wzniesiona na planie prostokąta z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Zbudowana jest z kamienia i cegły, a jej elewacje nie są otynkowane.
Od południa do korpusu kościoła dobudowano szereg kaplic oraz innych przybudówek, natomiast od północy zakrystię, kruchtę, wieżę i kaplicę.
Kamienno-ceglana, czworoboczna wieża, poniżej otworów dzwonnych, dekorowana jest rzędem ostrołukowych blend, pod którymi zachowały się wąskie otwory strzelnicze. Wieża przykryta jest barokowym hełmem z latarnią, pokrytym blachą cynkową.
Zachodnią fasadę wieńczy trójkątny szczyt o wieloodcinkowych spływach, dekorowany płycinami urozmaiconymi podziałem przy pomocy laskowania, które imitują okna.
Na osi fasady umieszczona jest kruchta, zwieńczona schodkowym szczytem, w niszy którego znajduje się figura św. Jana Nepomucena. W kruchcie zachodniej mieści się główny portal świątyni. Na lewo od kruchty znajduje się dawny, wczesnogotycki portal uskokowy pierwotnego kościoła jednonawowego, który w 1673 roku został zamurowany. Nad nim, w kamiennym murze mieści się rozeta. Na prawo od kruchty pozostała przypora salowego, kamiennego kościółka.
Cała świątynia opięta jest przyporami o różnym kształcie i różnych wysokościach. Okna korpusu nawowego i prezbiterium, a także część okien zakrystii pozostały ostrołukowe, natomiast pozostałe uległy zmianom kształtu, wielkości, a nawet miejsca.

W elewacje świątyni wmurowane zostały zabytkowe płyty nagrobne z dawnego cmentarza okalającego kościół. Najcenniejszą jest, wmurowana w północną ścianę wieży, płyta nagrobna Bartłomieja z Wierzbna, pochodząca z 1316 roku, uznawana za najstarszą na Dolnym Śląsku.
Kościół szprotawski przykrywa jednokalenicowy dach dwuspadowy, nad prezbiterium wielopołaciowy, zakrystię i kaplice dachy pulpitowe, a kruchtę zachodnią daszek dwuspadowy. Wszystkie dachy świątyni kryte są czerwoną dachówką.
Nieotynkowane elewacje świątyni świadczą o licznych przebudowach, a surowa, zwarta sylwetka wczesnogotyckiego kościoła sprawia wrażenie budowli ciężkiej i przysadzistej.

Tym bardziej zadziwia wysokie, strzeliste wnętrze kościoła, przykryte sklepieniami sieciowymi, wspartymi na siedmiu parach masywnych, ośmiobocznych filarów. Sklepienia dekorowane są polichromią w kształcie wici roślinnej.
Fara szprotawska jest świątynią trójnawową o układzie halowym. Prezbiterium ma wysokość i szerokość nawy głównej, a nawy boczne przechodzą w ambit wokół prezbiterium.

Kościół posiada kilka kaplic: Ogrójcowa, Świętego Krzyża, Matki Bożej Bolesnej, Matki Bożej Częstochowskiej. Kaplica Świętego Ducha została włączona do zakrystii, gdzie niedawno odkryto fresk datowany na drugą połowę XIV wieku. Malowidło przedstawia walkę św. Jerzego ze smokiem na tle panoramy Szprotawy.

W XVII wieku świątynia otrzymała bogaty wystrój barokowy i rokokowy, który w większości przetrwał do czasów obecnych.

Ołtarz główny Wniebowzięcia NMP pochodzi z 1673 roku. Usytuowany jest między pierwszą od wschodu parą filarów. W polu głównym ołtarza mieści się obraz Wniebowzięcia NMP, flankowany przez figury św. Apostołów Piotra i Pawła. Wyżej znajduje się obraz Wieczerza w Emaus. Ołtarz zwieńczony jest figurami grupy Ukrzyżowania. Na sklepieniu ponad ołtarzem głównym namalowany jest wizerunek Boga Ojca.

Przy filarach międzynawowych umieszczone są ołtarze boczne.
Pierwszy od prezbiterium przy filarze południowym, to ołtarz św. Jadwigi z obrazami św. Jadwigi, św. Marii Magdaleny i Cudownej Hostii oraz figurami św. Jana Ewangelisty i św. Krzysztofa z Dzieciątkiem.
Dalej ołtarz św. Józefa z figurą św. Józefa z Dzieciątkiem.
Kolejny to ołtarz Czternastu Świętych Wspomożycieli z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Przy kolejnym filarze mieści się ołtarz Świętej Trójcy z obrazem Świętej Trójcy.
Przy następnym filarze znajduje się ołtarz św. Anny z obrazem św. Anny Nauczającej, bocznymi obrazami św. Andrzeja i św. Elżbiety, a nad nimi z obrazem św. Antoniego z Dzieciątkiem.

Przy północnym filarze od prezbiterium usytuowany jest ołtarz św. Tekli z obrazem św. Tekli oraz Pokłonem Trzech Króli.
Przy następnym filarze stoi ołtarz Serca Jezusa z figurą Serca Jezusa i obrazem św. Teresy z Avila.
Kolejny filar podtrzymuje ambonę, zwieńczoną baldachimem z figurą św. Jana Chrzciciela. Balustradę schodów prowadzących na ambonę zdobią rzeźby Doktorów Kościoła.
Przy następnym filarze mieści się ołtarz św. Wawrzyńca z obrazem Męczeństwa św. Wawrzyńca i obrazem Świętej Rodziny, zwieńczony figurą św. Jerzego zabijającego smoka.
Przy kolejnym filarze usytuowany jest ołtarz Niepokalanej z obrazami Marii Niepokalanej oraz św. Krystyny, zwieńczony figurą św. Jadwigi.

W południowej nawie znajduje się ołtarz Matki Bożej Różańcowej z obrazem Hieronima Richtera z 1897 roku, przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem przekazującą św. Dominikowi różaniec. Ołtarz zdobią figury aniołów, ustawione na mensie ołtarzowej, po bokach obrazu. W północnej nawie usytuowany jest bliźniaczy ołtarz Miłosierdzia Bożego.

Ostatnia, zachodnia para filarów międzynawowych wspiera arkady empory chóru muzycznego, na której umieszczone są 28-głosowe organy z 1904 roku. Kościół szprotawski od niedawna organizuje warsztaty i koncerty organowej muzyki sakralnej.

Świątynię Wniebowzięcia NMP zdobią piękne witraże ze scenami z życia Jezusa i Marii, dwa z wizerunkami Świętych Braci Męczenników z Międzyrzecza, a także witraże z postaciami czterech ewangelistów.