Opatówek - Muzeum Historii Przemysłu

Opis

Muzeum powstało w 1981 roku, a na jego siedzibę wyznaczono część zdewastowanych zabudowań fabrycznych w Opatówku. Była to część głównego budynku fabryki sukienniczej Adolfa Gottlieba Fiedlera, zbudowana w latach 1824 – 1826.

Fabryka A.G. Fiedlera była jedną ze starszych fabryk włókienniczych Królestwa Polskiego. Inspiratorem powstania fabryki w Opatówku był książę namiestnik gen. Józef Zajączek, który widział w tym przedsięwzięciu osobiste korzyści. Generał Zajączek był wówczas właścicielem dóbr opatóweckich, a fabryka sukna stała się odbiorcą wełny produkowanej w jego majątku.
Opieka rządu, polegająca na stworzeniu wielu udogodnień oraz wprowadzeniu zwolnień i ulg podatkowych dla przybywających tu fabrykantów i rzemieślników, spowodowała gwałtowny rozwój przemysłu.

W równie gwałtowny sposób rozwijała się fabryka sukna A.G. Fiedlera. Już w 1825 roku sprowadzono tu dwie maszyny parowe, a w kolejnych latach fabryka wyposażona została w nowoczesne warsztaty tkackie, maszyny do gręplowania, przędzenia, postrzygania, folowania (spilśniania), itp. Wybudowano siłownię, budynek pralni, folusza i farbiarni, suszarnię, budynek tkalni, mieszkania dla personelu, magazyny, składy farbiarskie, stajnię i wozownię. Całość obiektów tworzyła imponujący kompleks budownictwa przemysłowego.

W 1828 roku fabryka zatrudniała ok. 650 pracowników. Wyposażona w nowoczesne urządzenia, fabryka Fiedlerów produkowała sukno wysokiej jakości, które już w 1828 roku uzyskało złoty medal na wystawie światowej. Wyroby opatóweckiej fabryki zdobywały kolejne wyróżnienia w 1845 i 1849 roku w Petersburgu, w 1853 roku w Moskwie, w 1857 roku w Warszawie, a także zostały wyróżnione medalem na wystawie w Londynie.

Po upadku powstania listopadowego, władze carskie wprowadziły cła na granicy Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego, co było dużym ciosem dla fabryki produkującej przede wszystkim sukno na mundury dla armii carskiej.
W tym okresie Fiedlerowie zaprzestali inwestowania w Opatówku i zaczęli rozbudowywać swą dawną fabrykę w Saksonii.

W 1869 roku fabrykę w Opatówku przejął zięć Adolfa Gottlieba Fiedlera – Ferdynand Ernest Nitzsche. Pomimo wielu inwestycji i udoskonaleń produkcji, nie udało się mu odbudować pozycji fabryki sprzed 1830 roku.
Na początku XX wieku fabryka chyliła się ku upadkowi, a właściciele i zarządzający często się zmieniali. Fabryka zaprzestała produkcji w 1937 roku. Wtedy też rozpoczęto wyprzedaż maszyn. Projektowano również rozebrać część zabudowań fabrycznych.

W czasie II wojny światowej zabudowania pofabryczne przeznaczono na magazyny wojskowe i oczyszczalnię sprzętu wojskowego. W skrzydle zachodnim uruchomiono betoniarnię.

Po wojnie podjęto decyzję o rozbiórce niektórych budynków fabrycznych. W skrzydle wschodnim umieszczono magazyn nawozów sztucznych, punkt skupu Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej oraz magazyn Jarocińskiej Fabryki Mebli. Piętra hal fabrycznych zaadaptowano na mieszkania. Skrzydło zachodnie zajęła Spółdzielnia Rękodzieła Artystycznego „Cepelia”.
W 1969 roku w północnym skrzydle wybuchł pożar, podczas którego spłonęła drewniana konstrukcja wewnętrzna oraz dach. Nie zabezpieczone przez lata mury groziły zawaleniem.

W 1981 roku Muzeum Historii Przemysłu przejęło część zdewastowanego budynku głównego fabryki sukienniczej Fiedlerów. Było to skrzydło wschodnie i północne.
Remont trwał kilka lat. Podczas prac odkrywkowo-ziemnych odsłonięto dębowe pale wbite w bagienne podłoże, w celu ustabilizowania gruntu. Na tych palach oparta została ława fundamentowa budynku.
Konstrukcja wewnętrzna budynku składała się z belek sosnowych, modrzewiowych oraz dębowych, a sale podzielone były dwoma rzędami słupów. Drewniane stropy oparte były na murach zewnętrznych i słupach łączonych zastrzałami. Stropy te musiały udźwignąć ciężar maszyn i wytrzymać drgania wytwarzane przez te maszyny.
Wnętrza hal fabrycznych zostały zrekonstruowane z wielką dbałością o historyczne detale. Zachowano rozkład sal, żelazne drzwi, a w północnym skrzydle schody z żeliwnych elementów łączonych ołowiem.
Zaprojektowano pomieszczenia magazynowe, pracownie naukowe oraz szyb windowy. Skrzydło wschodnie i część północnego przystosowano dla potrzeb muzealnych, zachowując historyczny wygląd wnętrz.
Zadbano również o zewnętrzny wygląd zabytkowych budynków. Podczas tynkowania elewacji odtworzono elegancki, XIX-wieczny klasycyzm, z ryzalitami przełamującymi gładkie lico ścian, zachowując gzymsy, kroksztyny, a także boniowanie na całej wysokości budynku.
W 1997 roku Urząd Gminy w Opatówku przekazał muzeum również zachodnie skrzydło fabryki, wybudowane w latach 30. XIX wieku. Budynek ten został częściowo odrestaurowany w 1998 roku. Jednak nie wszystkie obiekty fabryczne udało się odzyskać dla muzeum.

Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku otwarto dla zwiedzających 11 grudnia 1991 roku. Muzeum gromadziło prezentowane eksponaty i nadal je gromadzi drogą darów, depozytów, rzadziej zakupów.
Stałe ekspozycje mieszczą się w pięknych, drewnianych wnętrzach skrzydła wschodniego, na pięciu kondygnacjach o łącznej powierzchni powyżej 1800 m kw. Muzeum posiada w swych zbiorach kilkanaście tysięcy eksponatów związanych z dziejami przemysłu.

W większości są to maszyny i urządzenia związane z przemysłem włókienniczym, który w XIX wieku rozwinął się na Ziemi Kaliskiej. Można tu obejrzeć różnego rodzaju maszyny i urządzenia przędzalnicze, krosna tkackie, maszyny szwalnicze, hafciarskie, koronkarskie, maszyny produkujące tkaniny techniczne, dekoracyjne, maszyny przygotowawcze i wykańczalnicze, ale też maszyny dziewiarskie, pończosznicze, itp. Uzupełnieniem tej ekspozycji jest zaaranżowana izba robotnicza, gabinet fabrykanta, a także ekspozycja sprzętów codziennego użytku.
Można tu zapoznać się także z urządzeniami laboratorium XX wieku. Są tu przyrządy wykorzystywane do sprawdzania jakości sztucznego jedwabiu, produkowanego w kaliskich Zakładach Przemysłu Jedwabniczego WISTIL.
Poza urządzeniami związanymi z przemysłem włókienniczym, w muzeum można obejrzeć eksponaty związane z rolnictwem, rzemiosłem, rozwojem przemysłu mechanicznego, a nawet silniki samolotowe z fabryki PZL Kalisz.

Osobny dział zajmują maszyny parowe i maszyny o napędzie parowym oraz silniki parowe, które służyły do napędzania wszelkich urządzeń w XIX-wiecznych fabrykach.

Skromna ekspozycja urządzeń poligraficznych z XIX i XX wieku przybliża zwiedzającym rozwój sztuki drukarskiej. Wystawa składa się z prasy typograficznej, warsztatu zecerskiego z kasztami pełnymi czcionek oraz z formami chemigraficznymi do druku ilustracji. Najnowszą maszyną jest linotyp, który z mosiężnych matryc pojedynczych znaków, wybranych przy pomocy klawiatury, odlewał całe wiersze gotowe do druku.

Bardzo ważne miejsce w zbiorach muzeum zajmuje kolekcja ponad 60 fortepianów i pianin. Eksponowane instrumenty produkowane były od początku XIX do połowy XX wieku w fabrykach w Kaliszu, Krakowie, Warszawie, Radomiu, a także w Paryżu, Berlinie, Petersburgu, Królewcu, czy Wiedniu. Prezentowane są tu pianina oraz fortepiany stołowe, salonowy fortepian-lira, a także koncertowe fortepiany skrzydłowe.

Ciekawą ekspozycją jest również kolekcja haftów i koronek przemysłowych, a także kolekcja tkanin zabytkowych. Wśród zabytkowych tkanin znalazły się bogato zdobione ornaty, stuły, manipularze i inne paramenty liturgiczne. Najstarsze eksponaty pochodzą z XV wieku. W tej kolekcji znajdują się również współczesne ornaty Jana Pawła II oraz Benedykta XVI.

Poza wystawami stałymi, muzeum organizuje również wystawy czasowe, które eksponowane są na najwyższym piętrze, w sali o powierzchni ponad 300 m kw. Tematyka wystaw czasowych jest bardzo różnorodna: od historii techniki, poprzez wyroby przemysłu i rzemiosła, po historię regionu, instrumenty muzyczne, wystawy malarstwa, grafiki, rzeźby, tkanin artystycznych, itp.
Przy okazji wernisaży często organizowane są koncerty fortepianowe i chóralne. Wówczas sala z ekspozycją fortepianów i pianin pełni również funkcję sali koncertowej na ok. 150 osób.

Działalność Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku ocaliła nie tylko maszyny i urządzenia przemysłowe, dawne wyroby przemysłu, historię regionu, historię polskich i europejskich instrumentów muzycznych, ale również unikatowy zabytek budownictwa przemysłowego z początku XIX wieku.