Przemęt - kościół NMP i św. Jana Chrzciciela

Opis

Cystersów na Ziemię Przemęcką zaprosił w drugiej połowie XIII wieku Beniamin herbu Zaremba, wojewoda poznański, który obiecał odpowiednio uposażyć klasztor majątkiem ziemskim. Po przeprowadzeniu w 1277 roku wizytacji miejsca pod planowane opactwo, władze zakonu w 1278 roku przyjęły darowiznę wojewody, wyznaczając na opactwo macierzyste klasztor w Paradyżu.

W 1285 roku konwent mnichów z Paradyża przybył do miejscowości Ptowe (dziś Kaszczor). Uposażeniem opactwa było 8 wsi w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru, z ziemią uprawną, łąkami, lasami, pastwiskami, rzekami i jeziorami, młynami i pasiekami. Również książęta wielkopolscy – Bolesław Pobożny i Przemysł II, obdarowali opactwo wieloma przywilejami, m.in. przywilej osadnictwa i lokowania włości na prawie niemieckim, czy też szeroka gama wolności nadanych ludności klasztornej. Dobra nadane cystersom w 1278 roku szybko się rozrastały, początkowo wyłącznie przez darowizny.

Na początku XIV wieku, za rządów opata Mikołaja, przeprowadzono opactwo do Wielenia (dziś Wieleń Zaobrzański). XIV wiek był okresem dynamicznego rozwoju klasztoru i pomnażania majątku, już nie tylko przez darowizny, lecz także przez własną pracę i przedsięwzięcia mnichów. Do 1370 roku cystersi podwoili stan posiadania dóbr ziemskich, w stosunku do 1278 roku.

Na początku XV wieku król Władysław Jagiełło zezwolił cystersom na wykupienie Przemętu, zastawionego u braci Gryżyńskich. Klasztor wykupił miasto, a król w 1409 roku nadał cystersom miasto Przemęt z podgrodziem św. Piotra oraz wsiami Błotnicą, Wielkim Radomierzem i Sęczkowem. Król zezwolił na przeniesienie opactwa do Przemętu, ale nowy klasztor miał stanąć poza miastem.

Cystersi niezwłocznie przystąpili do budowy nowego kompleksu klasztornego. Wznieśli murowany kościół i drewniane zabudowania klasztorne. W kwietniu 1418 roku konwent przeniósł się do nowej siedziby w Przemęcie.
Wykupienie Przemętu i budowa nowego klasztoru mocno nadszarpnęły finanse opactwa, co doprowadziło w XVI wieku do poważnego kryzysu finansowego, a później również moralnego. W 1580 roku, podczas obrad kapituły prowincjonalnej, konwent w Przemęcie zaliczono do najmniejszych i najuboższych. W tym okresie klasztor zamieszkiwało jedynie kilku mnichów, a zabudowania klasztorne były w bardzo złym stanie.
Dzięki usprawnieniu organizacji, na przełomie XVI i XVII wieku poprawił się stan gospodarki klasztornej.

W 1604 roku, na miejscu drewnianych budynków, cystersi wznieśli w Przemęcie nowe, murowane zabudowania klasztorne. W 1651 roku, za zgodą biskupa poznańskiego rozpoczęli również budowę nowego kościoła, według projektu Tomasza Poncio. Niestety, prace przy budowie świątyni przerwał najazd Szwedów na ziemie polskie. Wojska szwedzkie nie wyrządziły opactwu większych szkód, ale w 1656 roku do Przemętu dotarły oddziały brandenburskie, które zniszczyły miasto i okolice klasztoru. Opactwo poniosło duże straty materialne, a także zniszczone zostało archiwum klasztorne.
Dopiero ok. 1680 roku mnisi wznowili prace budowlane przy nowej świątyni. Budowę początkowo prowadził Jerzy Catenazzi, a od 1686 roku jego bratanek, Jan Catenazzi.
W 1696 roku kościół zakonny w Przemęcie został konsekrowany pw. NMP i św. Jana Chrzciciela. Wyposażanie wnętrza kościoła trwało do końca XVII wieku.
Wieże kościelne, początkowo tymczasowo zadaszone, w 1732 roku otrzymały wysokie, barokowe hełmy.

Wiek XVIII był dość pomyślny dla opactwa. Dobra sytuacja finansowa doprowadziła również do ożywienia intelektualnego. Wielu mnichów podjęło studia w kolegium mogilskim, a opactwo wspierało finansowo seminarium poznańskie, a także objęło patronatem gimnazjum we Wschowie. Cystersi zaangażowali się również w pracę duszpasterską, obsługując pięć kościołów parafialnych w okolicy.

W 1742 roku pożar poważnie uszkodził kościół i klasztor. W latach 1758 – 1759 odbudowano świątynię, jednak znacznie dłużej trwała odbudowa spalonych zabudowań klasztornych. Kolejne nieszczęście spotkało opactwo w 1792 roku, kiedy to huragan zerwał hełm z południowej wieży. Od tej pory, przez wiele lat świątynia posiadała dwie wieże, lecz tylko jedna zwieńczona była hełmem. Południowy hełm odtworzono i założono na wieżę dopiero w 1984 roku.

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku Ziemia Przemęcka znalazła się w zaborze pruskim. Za wsparcie uczestników insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, władze pruskie skonfiskowały wszystkie dobra ziemskie klasztoru przemęckiego. W 1799 roku dodatkowo upokorzyli cystersów, umieszczając w klasztorze wizerunek czarnego orła pruskiego. W 1805 roku posiadłości opactwa zostały sprzedane marszałkowi pruskiego dworu – Archibaldowi hrabiemu von Keyserlingk. Klasztor pozbawiony źródeł utrzymania szybko podupadał, w 1831 roku konwent liczył już tylko 8 mnichów.

W 1831 roku władze pruskie przeprowadziły kasatę klasztoru przemęckiego, a dwa lata później zaczęli usuwać mnichów. Rozebrano wówczas część pomieszczeń klasztornych, rozproszeniu uległa biblioteka konwentu – cenniejsze egzemplarze wywieziono do Berlina, a reszta dostała się w ręce prywatne.
5 marca 1835 roku klasztor przemęcki przestał istnieć, choć kilku mnichów z tego opactwa żyło jeszcze przez jakiś czas na wygnaniu. Wkrótce po kasacie klasztoru, kościół pocysterski przeszedł w zarząd kleru diecezjalnego, jako kościół parafialny.

Pod koniec XIX wieku kościół św. Jana Chrzciciela został odnowiony. Po I wojnie światowej rozebrano zniszczone, wschodnie skrzydło klasztoru, a południowe odrestaurowano.
Do dziś zachowały się fragmenty piętrowego, południowego skrzydła klasztoru przemęckiego, a także parterowy fragment krużganka, przylegający do południowej ściany kościoła oraz sąsiadująca z nim zakrystia.

Świątynia przemęcka jest kościołem orientowanym, zbudowanym w stylu barokowym na planie krzyża łacińskiego. Jest to trójnawowa bazylika, gdzie nawy boczne są znacznie niższe niż nawa główna, prezbiterium i transept. Przemęcka fara ma jednoprzęsłowe, prosto zamknięte prezbiterium oraz czteroprzęsłowy korpus nawowy. Dominantą świątyni są dwie czworoboczne wieże zachodnie, flankujące fasadę.
Elewacje kościoła nie są otynkowane, lecz oblicowane czerwoną cegłą, co rzadko się zdarza w przypadku budynków barokowych.

Fasada świątyni poprzedzona jest kruchtą, zajmującą całą szerokość fasady. Zachodnia ściana kruchty, rozczłonkowana pilastrami, mieści trzy portale z okrągłołukowymi otworami drzwiowymi. Zewnętrzne portale, ujęte pilastrami, zwieńczone są trójkątnymi frontonami, natomiast portal główny, również ujęty pilastrami, zwieńczony jest półokrągłym frontonem z przerwanym belkowaniem. W tej przerwie znajduje się konchowa nisza z figurą Matki Bożej. Nad zewnętrznymi portalami mieszczą się prostokątne okna w ceglanych obramieniach.
Powyżej kruchty, przykrytej pulpitowym, blaszanym dachem, nieco w głębi, wznosi się ściana fasady, również rozczłonkowana pilastrami. W dolnej części, nad wydatnym gzymsem, znajduje się trójkątny fronton, powyżej którego szerokie, łukowato zamknięte okno, a jeszcze wyżej owalne okienko. Po bokach fasady mieszczą się dwie nisze konchowe, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Powyżej gzymsu wieńczącego znajduje się również trójkątny fronton, na szczycie którego, a również z jego boków, wznoszą się niewielkie, ceglane cokoły. Być może stały tu kiedyś, lub też miały stanąć figury świętych.
Fasadę i kruchtę flankują dwie trzykondygnacyjne, czworoboczne wieże, zwieńczone wysokimi, barokowymi, miedzianymi hełmami z podwójnymi latarniami. Dolne kondygnacje zachodnich elewacji wież zdobią nisze konchowe oraz czworoboczne okienka w ceglanych obramieniach. Nisze w dolnej kondygnacji zwieńczone zostały łukowatymi frontonami, natomiast w drugiej kondygnacji – frontonami trójkątnymi. Trzecią kondygnację wież zdobią łukowato zamknięte okna dzwonne, mieszczące się z czterech stron każdej wieży. W północnej wieży, pod oknem dzwonnym zamontowany jest zegar z jedną tarczą od strony zachodniej. Kondygnacje wież oddzielone zostały wydatnymi, ceglanymi gzymsami, wspartymi na narożnych pilastrach.
Barokowe szczyty prezbiterium i ramion transeptu zwieńczone są półokrągłymi frontonami. Szczyty te mieszczą łukowato zamknięte okienka, flankowane pilastrami, po bokach których znajdują się łagodne spływy, łączące węższą, górną część szczytu z szerszą, dolną kondygnacją.
Kościół przemęcki posiada duże okna łukowato zamknięte, zarówno w nawie głównej ponad nawami bocznymi, w prezbiterium i w transepcie, a także mniejsze, dolne okna w nawie północnej i kaplicach wschodnich. Od strony południowej nie ma okien, ponieważ do południowej ściany świątyni przylega ocalały fragment krużganków klasztornych.
Przy południowo-wschodnim narożniku kościoła znajduje się zakrystia, pozostała jeszcze z czasów cysterskich.
Nawę główną, nawę poprzeczną i prezbiterium przykrywa dwuspadowy dach kryty blachą miedzianą. Na skrzyżowaniu naw wznosi się niewielka wieżyczka sygnaturki, zwieńczona barokowym hełmem z latarnią. Nawy boczne, kaplice wschodnie i kruchtę przykrywają miedziane dachy pulpitowe. Jedynie zakrystia i krużganek przykryte są dachem ceramicznym z czerwonej dachówki: zakrystia – dachem dwuspadowym, krużganek – dachem pulpitowym.

Otynkowane wnętrze przemęckiej fary zachwyca bogactwem barokowego wystroju. Całą świątynię obiega fryz zdobiony sztukaterią z końca XVII wieku, w postaci wici roślinnej, a nad nim wydatny gzyms. Ponad gzymsem wznoszą się sklepienia kolebkowe z lunetami w kierunku dużych okien. Sklepienia te przykrywają prezbiterium, ramiona transeptu i nawę główną. Nad skrzyżowaniem naw znajduje się sklepienie żaglaste. Nawy boczne i kaplice wschodnie sklepione są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Sklepienia i ściany szczytowe transeptu oraz ściana ołtarzowa prezbiterium pokryte są polichromią z końca XVII wieku. Na wschodniej ścianie prezbiterium przedstawiono sceny związane z patronem świątyni: z lewej strony znajduje się scena św. Jana Chrzciciela przed Herodem, z prawej scena ścięcia św. Jana. Sklepienie prezbiterium pokryto malowidłem iluzjonistycznym, przedstawiającym pozorną kopułę. Druga pozorna kopuła zdobi sklepienie na skrzyżowaniu naw. Sklepienie i ściany nawy głównej dekorowane są medalionami z wizerunkami świętych w stiukowych ramach.
5 par filarów, zdobionych pilastrami z głowicami korynckimi, dzieli korpus nawowy na trzy nawy. Między filarami rozpięte są okrągłołukowe arkady.

Wyposażenie przemęckiego kościoła pochodzi z okresu od II połowy XVII wieku do wieku XIX i obejmuje styl barokowy, rokokowy oraz klasycystyczny.
Barokowy ołtarz główny z 1755 roku w głównym polu ma obraz Wniebowzięcia NMP z 1834 roku, powyżej wizerunek Trójcy Świętej z II połowy XIX wieku, a zwieńczony jest figuralną sceną Chrztu Chrystusa przez św. Jana. Ołtarz dekorowany jest figurami św. Piotra i św. Pawła oraz figurami cystersów.
W lewej kaplicy obok prezbiterium mieści się barokowy ołtarz Trójcy Świętej z I połowy XVIII wieku. W polu głównym umieszczony jest krucyfiks z figurą ukrzyżowanego Chrystusa, a w zwieńczeniu figura Boga Ojca oraz gołębica – symbol Ducha Świętego.
Prawa kaplica posiada ołtarz z II połowy XVIII wieku z obrazem Matki Bożej Pocieszenia z XVII wieku. Po bokach obrazu stoją figury świętych biskupów.
Kościół św. Jana Chrzciciela posiada jeszcze siedem ołtarzy bocznych z końca XVIII wieku - jeden ołtarz Maryjny w północnym ramieniu transeptu i sześć ołtarzy w nawach bocznych.
Na pierwszym południowym filarze umieszczona jest barokowa ambona z 1720 roku, dekorowana figurkami aniołków, a baldachim ambony, poza aniołkami również figurami Trójcy Świętej oraz figurą cystersa.
Na uwagę zasługuje również chrzcielnica z I połowy XVIII wieku, której czasza wsparta jest na głowie, dłoni i skrzydłach klęczącego anioła, a nakrywę zdobi scena chrztu Chrystusa, zwieńczona symbolem Ducha Świętego.
Na filarach międzynawowych znajdują się stacje Drogi Krzyżowej. Są to polichromowane, rzeźbione sceny Męki Pańskiej, umieszczone na malowanym tle.
Przy zachodniej ścianie, na szeroko rozpiętej między filarami arkadzie, mieści się chór muzyczny z klasycystycznym prospektem organowym z I połowy XIX wieku, wypełniającym całą szerokość empory muzycznej.
W kościele przemęckim znajdują się również zabytkowe figury, m.in. barokowa figura św. Jana Nepomucena, ustawiona na konsoli przy pierwszym północnym filarze, czy też gotycka figura Matki Bożej z Dzieciątkiem z I połowy XV wieku (najstarszy zabytek w świątyni).
Najcenniejszym zabytkiem w kościele św. Jana Chrzciciela jest niewątpliwie komplet mebli z czarnego dębu, z początku XVIII wieku. Na ten komplet składają się stalle, tron opacki z klęcznikiem, konfesjonały i ławki. Wszystkie te meble posiadają bogatą, misterną dekorację rzeźbiarską figuralną i roślinną. Tron opacki z klęcznikiem pozostał w prezbiterium, stalle stoją w obu kaplicach i w prawym ramieniu transeptu, a konfesjonały w nawach bocznych.

Przemęcka fara kryje jeszcze wiele cennych zabytków. Warto ją odwiedzić, zwłaszcza, że kościół ten uznawany jest za jeden ze wspanialszych zabytków sakralnych Wielkopolski. Po remoncie przeprowadzonym niedawno, już w XXI wieku, świątynia rzeczywiście prezentuje się pięknie.