Kalisz – cerkiew prawosławna

Opis

Do Polski wielokrotnie przybywały grupy chrześcijan obrządku bizantyjskiego (wschodniego). Zdarzało się to w różnych okresach i z różnych powodów. Tak było również w Kaliszu.
Początki kościoła wschodniego w Kaliszu sięgają połowy XVIII wieku, kiedy przybyli tu uchodźcy z Macedonii, którzy obawiając się prześladowań, uciekli z imperium tureckiego. To oni, zwani tu Grekami, tworzyli podwaliny kościoła tradycji wschodniej. W 1782 roku, w kamienicy we wschodniej pierzei rynku zorganizowali pierwszą swoją kaplicę.

Kiedy z Kalisza do Śremu i Gniezna przeniesiono konwent klarysek, w 1818 roku dawny kościół klarysek pw. Ofiarowania Matki Boskiej przy ul. św. Stanisława Komisja Wyznań Religijnych oddała miejscowym Grekom na świątynię. Gmina macedońska utworzyła tam pierwszą w Kaliszu cerkiew wg projektu Sylwestra Szpilowskiego. Adaptacja obiektu trwała do 1825 roku. Wtedy świątynia została konsekrowana pw. św. Anastazego, a przez kaliszan nazywana była kaplicą grecką.

Po utworzeniu w 1815 roku Królestwa Polskiego (zależnego od Rosji), granica prusko-rosyjska przebiegała w pobliżu Kalisza, a przejście graniczne znajdowało się w Szczypiornie. Zachodziła wówczas potrzeba, aby w Kaliszu stacjonował duży garnizon wojsk rosyjskich.
Po upadku Powstania Listopadowego, w ramach represji carskich zlikwidowano w Kaliszu Korpus Kadetów – elitarną szkołę wojskową dla dzieci i młodzieży pochodzenia szlacheckiego z zaboru pruskiego, utworzoną w 1795 roku.
W budynku musztry dawnego Korpusu Kadetów, władze carskie zorganizowały prawosławną cerkiew garnizonową dla żołnierzy rosyjskich. Cerkiew konsekrowano w 1832 roku pw. św. Jerzego.
W 1835 roku parafię grecką włączono do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a grecką kaplicę św. Anastazego przeniesiono do garnizonowej cerkwi prawosławnej św. Jerzego. Od tej pory cerkiew św. Jerzego służyła żołnierzom rosyjskim i cywilnym wyznawcom prawosławia, natomiast dawną cerkiew grecką początkowo przebudowano na dom mieszkalny, a w 1841 roku rozebrano. Cerkiew św. Jerzego funkcjonowała do wybuchu I wojny światowej. Jako miejsce kultu ostatecznie została zlikwidowana po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pamiątką po czasach „cerkiewnych” jest jedna z trzech wieżyczek nad wejściem, które były wówczas zwieńczone baniastymi hełmami. Dziś w Budynku Musztry dawnego Korpusu Kadetów mieści się Centrum Kultury i Sztuki.
Po powstaniu na terenie zaboru rosyjskiego wprowadzono administrację według wzorów rosyjskich. W 1837 roku województwa przemianowano na gubernie, wobec czego Kalisz stał się miastem gubernialnym. Władzę nad guberniami sprawowali urzędnicy carscy – gubernatorzy. W 1845 roku gubernia kaliska została zniesiona, a utworzony wówczas powiat kaliski znalazł się w guberni warszawskiej.

Po upadku Powstania Styczniowego, w 1867 roku Kalisz znów ustanowiono stolicą guberni. Wtedy to do Kalisza zaczęło napływać coraz więcej Rosjan wraz z rodzinami. Byli to wojskowi, funkcjonariusze policji oraz urzędnicy administracji carskiej.
Dla tak szerokiej rzeszy wyznawców prawosławia cerkiew św. Jerzego stała się zbyt mała i zbyt skromna. Powstała więc konieczność wybudowania nowej cerkwi, godnej miasta gubernialnego. W 1875 roku rozebrano kamienicę w jednym z najbardziej reprezentacyjnych miejsc Kalisza, zaraz za dawną Bramą Toruńską, obok kolegiaty NMP, gdzie dziś jest plac Jana Pawła II. W miejscu rozebranej kamienicy rozpoczęto budowę nowej, okazałej cerkwi.


Na wjeździe od strony Warszawy stanęła monumentalna świątynia z cechami architektury bizantyjskiej, która miała nadać miastu bardziej rosyjski charakter. Sobór zwieńczony pięcioma orientalnymi kopułami został konsekrowany w 1877 roku przez archireja warszawskiego Leoncjusza, pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Była to ważna uroczystość, w której uczestniczył również generał gubernator warszawski – Paweł Kotzebue.
Sobór Pietropawłoski Autokefalicznego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego funkcjonował tylko 33 lata. W wolnej Polsce, w 1919 roku podjęto decyzję o rozbiórce świątyni znienawidzonego okupanta. Prace rozbiórkowe trwały z dość długimi przerwami do 1930 roku.
Dziś jeden z prawosławnych krzyży soboru wieńczy pomnik Tysiąclecia Chrztu Rusi 988 – 1988, na cmentarzu Wojskowym na Majkowie.
Ikonostas z kaliskiego soboru Piotra i Pawła trafił do Poznania, gdzie zdobi cerkiew św. Mikołaja.

Po odzyskaniu przez Polaków niepodległości, kaliska społeczność prawosławna nie posiadała własnej świątyni, a była to wówczas dość liczebna grupa. Prawosławni organizowali nabożeństwa w kapliczkach cmentarnych na Czaszkach i w Majkowie, a od 1926 roku w odzyskanym budynku parafialnym przy ulicy Nicałej.
Kiedy w listopadzie 1924 roku Patriarchat Konstantynopolitański nadał autokefalię (niezależność od innych patriarchów) Polskiemu Kościołowi Prawosławnemu, prawosławni wierni zaczęli starać się o zgodę na budowę nowej cerkwi. Zaprojektowanie nowej świątyni powierzono architektowi Michałowi Zenowiczowi. Pod koniec 1928 roku plany zostały zatwierdzone. W kwietniu 1929 roku położono kamień węgielny pod budowę nowej cerkwi prawosławnej. Świątynię usytuowano w pobliżu parku miejskiego, w cichym zakątku przy ulicy Niecałej, w pobliżu budynku parafialnego. Budowę nadzorował inż. Albert Nestrypke. Do budowy nowej cerkwi wykorzystano materiały budowlane z wciąż rozbieranego soboru Pietropawłowskiego. 8 stycznia 1930 roku poświęcono cerkiew w stanie surowym, a we wrześniu tego roku wyposażoną świątynię oddano do użytku.
Nowa cerkiew przejęła z rozebranego soboru część wyposażenia, sprzęty liturgiczne oraz patronów – Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Ze starego soboru pochodzi również otoczona kultem ikona Matki Bożej Tychwińskiej, która cudem uniknęła zniszczenia podczas II wojny światowej, kiedy to pocisk z pistoletu przeszedł przez szybę osłaniającą, ale nie uszkodził ikony.
Ikonostas i niektóre utensylia liturgiczne pochodzą ze zlikwidowanej cerkwi w Sieradzu.

Cerkiew kaliską przy ul. Niecałej wzniesiono w stylu neoromańskim. Jest to jednonawowa świątynia z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie.
Dwukondygnacyjna fasada, u dołu na planie prostokąta, natomiast górną kondygnację stanowi ośmioboczna wieża z okrągłołukowymi otworami dzwonnymi. Fasadę flankują dwa niższe aneksy z okrągłołukowymi blendami. Na osi fasady znajduje się okrągłołukowy portal główny z archiwoltą dekorowaną stiukowym ornamentem roślinno-geometrycznym. W tympanonie portalu umieszczono tondo z ikoną Chrystusa Pantokratora.
Elewacje świątyni są otynkowane. Elewacje nawy rozczłonkowane są pilastrami, między którymi mieszczą się okrągłołukowe okna. Pilastry dekorują również naroża ryzalitu fasady. Całą świątynię, powyżej pilastrów, a poniżej gzymsu koronującego obiega fryz arkadkowy. Takim samym fryzem dekorowana jest ośmioboczna wieża poniżej gzymsu koronującego. Jedynie prezbiterium obiega fryz w postaci wici roślinnej.
Świątynię przykrywają dachy blaszane. Nawa przykryta jest czteropołaciowym dachem namiotowym, zwieńczonym sygnaturką z baniastym, blaszanym hełmem. Ośmioboczną wieżę przykrywa wysoki, ośmiopołaciowy dach namiotowy, zwieńczony również baniastym, blaszanym hełmem. Aneksy przykrywają łamane dachy pulpitowe, natomiast prezbiterium – dachem dwuspadowym, a nad absydą trójpołaciowym.

Do wnętrza świątyni wchodzi się przez portal główny i kruchtę, w której znajdują się schody prowadzące na chór muzyczny, otwarty do nawy trzema arkadkami, imitującymi romańskie triforium. Okrągłołukowe, dwuskrzydłowe drzwi między kruchtą i nawą imitują romańskie biforium.
Niewielka nawa cerkwi, ciepłe oświetlenie, barwy żółte, brązowe i złote oraz posadzka wyłożona dywanami sprawiają, że jest to wnętrze przytulne.
Nawę od prezbiterium oddziela drewniany, dwurzędowy ikonostas, pochodzący z 4 ćwierci XIX wieku, z ikonami Matki Bożej z Dzieciątkiem, Chrystusa Nauczającego, a z prawej strony z ikoną Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Nad carskimi wrotami ikonostasu mieści się ikona Ostatniej Wieczerzy, a na drzwiach diakońskich –wizerunki św. Michała Archanioła i św. Gabriela Archanioła.
Na sklepieniu prezbiterium widnieje malowidło św. Ducha w promienistej glorii, w otoczeniu serafinów.
Prezbiterium znajduje się na niewielkim podwyższeniu, podobnie jak pseudotransept oddzielony od nawy ścianą z arkadą otwartą na ikonostas.
Ściany cerkwi pokrywa polichromia z motywami krzyży greckich, wici roślinnej i ornamentów geometrycznych, natomiast sklepienie nawy zdobi plafon z wizerunkiem Chrystusa Pantokratora, a w przyłuczach arkad (przy prezbiterium i przy chórze muzycznym) umieszczono wizerunki czterech ewangelistów.

Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu jest prawosławną cerkwią farną, jedną z czterech parafii wchodzących w skład dekanatu Łódź, diecezji łódzko-poznańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Cerkiew ta świadczy o wielonarodowej, wielokulturowej i wielowyznaniowej przeszłości Kalisza.
13 lutego 1994 roku kaliska cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła została wpisana do rejestru zabytków miasta Kalisza.