Szydłów – kościół pokutny

Opis

A za cóż miałby pokutować zacny, gospodarny, sprawiedliwy król, dzięki któremu Polska stała się zamożnym, stabilnym państwem?
W skrócie - z powodu niezgody z hierarchami kościoła w Krakowie. Nie układały się pomyślnie stosunki króla z biskupami krakowskimi – ani z biskupem Janem Grotem, ani też później z biskupem Janem Bodzantą. Biskup Bodzanta uważał, że król narusza immunitet ekonomiczny biskupstwa krakowskiego, wprowadzając tzw. swobodną dziesięcinę. Swobodne dysponowanie dziesięciną polegało na tym, że dziesięcina przeznaczana była na kościół wybrany przez płacącego, a nie przez biskupa.
Z drugiej strony - król miał również słabości, był bowiem bardzo wrażliwy na względy niewieście i prowadził dość rozwiązłe życie, zaniedbując obowiązki małżeńskie wobec swej drugiej żony Adelajdy Heskiej.
Biskup Jan Bodzanta wykorzystał tę słabość władcy i wysłał na Wawel kanonika krakowskiego Marcina Baryczkę, by ten przywołał monarchę do porządku i wezwał do powrotu na drogę cnoty. Król Kazimierz poczuł się urażony takim poselstwem i kazał dworzanom spławić Baryczkę. Podobno dworzanie dosłownie zrozumieli polecenie władcy i przekazali kanonika straży, aby go spławili. Tak też się stało. Ks. Marcin Baryczka został spławiony w Wiśle, a że był to mroźny grudzień 1349 roku, spławiono go pod lodem. Po tym wydarzeniu biskup krakowski rzucił klątwę na króla Kazimierza.
Monarcha, chcąc przebłagać Boga za zbrodnię, jakiej się dopuścił, wysłał posłańca do papieża Klemensa VI do Awinionu, aby ten uczciwie przedstawił papieżowi występek króla i z wielką pokorą i skruchą przyjął pokutę, którą nałoży na króla Stolica Apostolska. Papież zdjął z króla klątwę i zadał pokutę. Częścią pokuty nałożonej przez Klemensa VI na króla Kazimierza był obowiązek wzniesienia nowych świątyń.
Wtedy to, jako ekspiacja (zadośćuczynienie) za śmierć ks. Marcina Baryczki, z fundacji króla Kazimierza zaczęły powstawać gotyckie, murowane kościoły w Wiślicy, Stopnicy, Zagości, Kargowie, Sandomierzu i Szydłowie.

Pierwsza pisana wzmianka o parafii w Szydłowie pochodzi z 1326 roku. Istniał tam wówczas drewniany kościół.
Król Kazimierz, który zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną, na miejscu tej drewnianej świątyni zbudował kościół murowany z wysokim dachem krytym dachówką rzymską. Budowę fary ukończono w 1355 roku i konsekrowano p.w. św. Władysława – na cześć patrona ojca króla Kazimierza – Władysława Łokietka.
W tym samym czasie król rozpoczął budowę murowanego zamku w Szydłowie, a także otoczył miasto murami obronnymi i fosą. Przy wschodnim odcinku murów obronnych, w pobliżu kościoła parafialnego wzniesiono czworoboczną basztę obronną.
W południowo-wschodnim narożniku murów miejskich, w miejscu drewnianego kościoła parafialnego, stanęła gotycka, orientowana świątynia z czerwonej cegły z detalami architektonicznymi z piaskowca. Dwuprzęsłowy kościół wzniesiono na planie prostokąta, z węższym, dwuprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Przy północnej ścianie prezbiterium zbudowano zakrystię.
Dwunawowy korpus świątyni przykrywało sklepienie wsparte na dwóch filarach, stojących na osi kościoła. Według legendy – filary ustawione na osi świątyni, zasłaniały wchodzącym ołtarz, co miało powodować większe umartwianie się w tym pokutnym kościele. Prawda jednak była chyba inna – zbudowanie dwunawowej świątyni było tańsze, niż trzynawowej, a jednonawowej (salowej) królowi nie wypadało fundować.
Na południe od kościoła, przy murach miejskich, na przełomie XIV i XV wieku zbudowano wikarówkę.

Na przestrzeni wieków szydłowska fara uległa wielu przebudowom i przekształceniom.
Na przełomie XVI i XVII wieku dobudowano zachodnią kruchtę, a także kaplicę, przylegającą do północnej ściany korpusu nawowego. Kaplicę nazwano Kaplicą Literacką, bo podobno miała służyć tym, którzy umieli czytać.
W 1630 roku w Szydłowie wybuchł potężny pożar, który strawił znaczną część miasta. Poważnie ucierpiał również kościół farny. Spłonęła drewniana więźba dachowa, co spowodowało zawalenie się dachu. Pod ciężarem dachówki rzymskiej runęły sklepienia świątyni, niszcząc większość zabytkowego wyposażenia.
Świątynię odbudowano, jednak oryginalny wygląd przywrócono jedynie w prezbiterium. W korpusie nawowym usunięto wówczas zniszczone laskowania okienne, wstawiono drewniane okna i otynkowano wnętrze kościoła. Zamurowano także gotyckie portale od zachodu i południa, a w zachodniej fasadzie wstawiono mniejszy, okrągłołukowy portal renesansowy. Dach przykryto gontem, który był łatwopalny, ale za to lżejszy od dachówki rzymskiej.
Po odbudowie świątynia była ponownie konsekrowana w 1633 roku przez biskupa Tomasza Oborskiego, sufragana krakowskiego.
W 1724 roku przebudowano XIV-wieczną, pobliską basztę obronną w murach miejskich, na dzwonnicę kościelną.
W 1732 roku na środku kalenicy dachu korpusu nawowego wzniesiono drewnianą, ośmioboczną wieżyczkę sygnaturki z dwoma latarniami, pokrytą gontem, jak cały dach.
Świątynia była restaurowana w XIX wieku i w latach 30. XX wieku.

Podczas działań wojennych w 1944 roku spłonął dach kościoła, zawaliły się sklepienia, a wnętrze zostało poważnie uszkodzone. Doszczętnie zrujnowana została gotycka wikarówka, której pozostałości można do dziś oglądać na południe od kościoła, przy murach miejskich.
W latach 1945 – 1948 świątynię odbudowano, a w latach 1957 - 1958 poddano regotyzacji. Odsłonięto wówczas dwa gotyckie, profilowane portale, które zostały zamurowane w XVII wieku.

Dziś Szydłów nie jest miastem, bo prawa miejskie odebrano mu w 1869 roku. Nadal jednak nad niską zabudową miejscowości dominuje wysoka bryła kościoła farnego św. Władysława, ze strzelistym dachem.
Świątynia stoi w południowo-wschodnim narożniku dawnych murów miejskich. Od północy i zachodu otacza ją mur cmentarny z bramą od zachodu. Od wschodu teren ogranicza średniowieczny mur miejski, przy którym stoi czworoboczna dzwonnica, przebudowana z baszty obronnej. Dzwonnicę przykrywa namiotowy dach kryty gontem. Na południe od kościoła, za drewnianym parkanem znajdują się relikty średniowiecznej wikarówki, pozostałe przy południowym murze obronnym.

Gotycki kościół św. Władysława w Szydłowie jest dwuprzęsłową świątynią z dwuprzęsłowym, węższym od korpusu nawowego, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Od północy do prezbiterium przylega gotycka, trójbocznie zamknięta zakrystia, a do korpusu nawowego – wczesnobarokowa kaplica.
Świątynia zbudowana jest z czerwonej cegły z piaskowcowymi detalami architektonicznymi. Ściany budowli opięte są uskokowymi szkarpami i obwiedzione gzymsami z piaskowca: cokołowym, wieńczącym i podokiennym.
Wysoki szczyt zachodniej fasady rozczłonkowany jest ostrołukowymi, wąskimi blendami. Na osi fasady mieści się bardzo ciekawy, podwójny portal główny, składający się z pięknego, gotyckiego, ostrołukowego, XIV-wiecznego portalu uskokowego, wewnątrz którego umieszczono w XVII wieku mniejszy, okrągłołukowy portal późnorenesansowy. Ciężkie, drewniane drzwi główne świątyni ozdobione są dekoracyjnymi okuciami w kształcie sześcioramiennych gwiazd. Powyżej portalu, nad gzymsem mieści się ostrołukowe okno, a z jego boków nieco wyższe wnęki, prawdopodobnie po zamurowanych oknach.
Południowa elewacja rozdzielona jest szkarpą na dwie części. W zachodniej części znajduje się zamurowany, gotycki, ostrołukowy, uskokowy portalpołudniowy, a nad nim, powyżej gzymsu, para ostrołukowych okien. We wschodniej części południowej elewacji mieści się para nieco wyższych okien ostrołukowych.
Między szkarpami prezbiterium znajdują się pojedyncze okna ostrołukowe.
Wszystkie portale, obramienia okienne, cokoły i gzymsy wykonane są z piaskowca i pięknie prezentują się na tle elewacji z czerwonej cegły.
Zachodnia część świątyni to gotycka zakrystia i wczesnobarokowa kaplica. Elewacje zakrystii i kaplicy zostały oszkarpowane i otynkowane. W ścianie zakrystii uwagę przyciągają niewielkie okna o wykroju trójliścia. Kaplica posiada niewysokie, ostrołukowe okna od północy i jedno okno zamknięte okrągłołukowo od zachodu, powyżej prostokątnego wejścia z kutymi, metalowymi drzwiami.
Kościół przykrywają wysokie, strzeliste dachy gontowe, odtworzone po II wojnie światowej wraz z więźbą dachową, na wzór dawnych, XVII wiecznych. Korpus nawowy i kaplicę przykrywa wspólny dach dwuspadowy z ośmioboczną, wysoką wieżyczką sygnaturki z dwoma latarniami, pokrytą drewnianym gontem. Nad prezbiterium znajduje się niższy, lecz także stromy dach dwuspadowy, przechodzący nad trójboczną absydą w trójpołaciowy. Zakrystię przykrywa dach pulpitowy.

Wchodząc do wnętrza kościoła, początkowo widać jedynie masywny filar. Dopiero omijając filar na środku budowli, można zauważyć, że jest to świątynia dwunawowa o układzie halowym, której nawy rozdzielone są dwoma ośmiobocznymi filarami na osi kościoła.
Nawy przykryte są gotyckim sklepieniem żebrowym w układzie gwiaździstym, wspartym na dwóch filarach i wspornikach przyściennych. Prezbiterium przykrywa barokowe sklepienie kolebkowe z lunetami, a kaplicę – polichromowane sklepienie kolebkowe, wsparte na ścianach kaplicy. Jedyne oryginalne, średniowieczne sklepienie zachowało się w zakrystii.
Okna w prezbiterium, nad emporą muzyczną i w południowej ścianie nawy wypełnione są współczesnymi witrażami. Okna po północnej stronie nawy zamurowano, zostawiając jedynie wnęki w ścianie.
Z naw do prezbiterium otwiera się ostrołukowa arkada tęczy z belką tęczową, na której umieszczony jest krucyfiks z Chrystusem oraz figury Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty.
W prezbiterium znajduje się ołtarz główny. Jest to złocony tryptyk, datowany na przełom XV i XVI wieku z figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz figurami św. Piotra i św. Pawła po bokach. Na skrzydłach tryptyku znajdują się malowane sceny z życia obu świętych. Górne obrazy przedstawiają wręczenie kluczy św. Piotrowi oraz jego ukrzyżowanie, natomiast dolne – nawrócenie oraz ścięcie św. Pawła. Ołtarz ten po II wojnie światowej został przywieziony do Szydłowa z terenów Dolnego Śląska.
Z prezbiterium do zakrystii prowadzi piaskowcowy, renesansowy portal.
W nawie północnej, na kamiennym postumencie stoi drewniana, rzeźbiona chrzcielnica z przykrywą zwieńczoną sceną Chrztu Chrystusa. Na południowej ścianie prezbiterium wisi duży, barokowy obraz św. Kazimierza, a w nawie południowej obraz przedstawiający Zwiastowanie NMP. Ściany boczne świątyni dekorują malowane Stacje Drogi Krzyżowej.
Prze zachodniej ścianie umieszczona jest współczesna, drewniana empora muzyczna z 17-głosowymi, współczesnymi organami, zbudowanymi w 1990 roku przez organmistrza Józefa Bułę z Krakowa.
Dwie szerokie arkady okrągłołukowe otwierają się na kaplicę północną, zwaną Kaplicą Literacką. Przy wschodniej ścianie kaplicy mieści się późnorenesansowy ołtarz z XVII wieku z późnogotyckimi rzeźbami Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Jana Ewangelisty z początku XVI wieku. Niewysokie okna kaplicy wypełniają witraże. W Kaplicy Literackiej w okresie Świąt Bożego Narodzenia organizowana jest szopka, a w Wielkim Tygodniu – Grób Pański.

Przed kościołem św. Władysława, na kolumnie dekorowanej winoroślą stoi kamienna figura św. Barbary z 1677 roku.
Cmentarz kościelny dekorują również drewniane, współczesne figury św. Piotra i św. Pawła, a także drewniana kapliczka z figurką Chrystusa Frasobliwego.