Pińczów – kościół św. Jana Ewangelisty

Opis

Pierwszy, drewniany kościół parafialny w Pińczowie został zbudowany prawdopodobnie ok. 1380 roku.
Kiedy w latach 20. XV wieku Pińczów wraz z okolicznymi wsiami nabył biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki wraz z bratem Janem Głowaczem, na miejscu drewnianej świątyni biskup wzniósł murowany, jednonawowy kościół w stylu gotyckim. Świątynia w 1430 roku została konsekrowana pod wezwaniem św. Jana Apostoła i Ewangelisty. Biskup zamierzał podnieść kościół pińczowski do rangi kolegiaty, w tym celu w 1431 roku powołał kolegium kanoników przy kościele św. Jana. Kilka lat później zmienił plany, ufundował klasztor i zaprosił do Pińczowa konwent o.o. paulinów, którzy przybyli w 1436 roku. Do połowy XVI wieku kościół św. Jana w Pińczowie był świątynią klasztorną o.o. paulinów.
W 1546 roku współwłaścicielem Pińczowa został Mikołaj Oleśnicki – wnuk Jana Głowacza, brata biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. Mikołaj związał się z ruchem reformacyjnym i przeszedł na kalwinizm. Z jego inicjatywy miasto stało się silnym ośrodkiem reformacji. W 1550 roku na zamku Mikołaja Oleśnickiego w Pińczowie odbył się pierwszy zjazd różnowierczy. Następstwem tego zjazdu było wypędzenie z miasta o.o. paulinów, którzy opuścili swój klasztor i miasto.
Kościół św. Jana przejęli protestanci. W następnym roku w zabudowaniach klasztornych zorganizowano słynne na całą Europę gimnazjum protestanckie, nazywane później Akademią. Do Pińczowa przybywali czołowi europejscy działacze ruchu protestanckiego. Do kraju wrócił również Jan Łaski – najwybitniejszy polski działacz reformacji, twórca Kościoła kalwińskiego w Polsce. Osiedlił się w Pińczowie. Zmarł w 1560 roku i został pochowany w ówczesnym kościele kalwińskim (obecnie kościół katolicki św. Jana w Pińczowie).
W pińczowskiej świątyni odbyły się 22 synody protestanckie, podczas których podjęto decyzję o tłumaczeniu Starego i Nowego Testamentu na język polski.
Środowisko naukowe związane z miejscową uczelnią, w latach 1556 - 1563 przetłumaczyło Biblię na język polski. Prace nad tłumaczeniem finansował Mikołaj Radziwiłł Czarny, a wydrukowana została w nakładzie 500 egz. w Brześciu Litewskim, w drukarni należącej do Mikołaja Radziwiłła.
W latach 1558 – 1562 w Pińczowie działała drukarnia, drukująca publikacje reformatorskie. Swoje dzieła publikował tu m.in. Andrzej Frycz Modrzewski.

Silny ośrodek reformacki istniał w Pińczowie do 1586 roku, kiedy to miasto od synów Mikołaja Oleśnickiego kupił biskup krakowski - Piotr Myszkowski.

Biskup Myszkowski przeprowadził rekatolizację Pińczowa, odebrał ewangelikom kościół św. Jana, sprowadził z powrotem wypędzonych z miasta o.o. paulinów i przekazał im dawny klasztor wraz ze świątynią.
Bratanek biskupa – Zygmunt Myszkowski ufundował w Pińczowie szkołę parafialną, a opiekę nad nią powierzył klasztorowi paulinów.

W 1642 roku, kiedy ordynatem pińczowskim był Ferdynand Gonzaga Myszkowski, postanowiono powiększyć i upiększyć pauliński kościół. Autorem tej przebudowy był prawdopodobnie włoski architekt – Tomasz Poncino.
Z gotyckiej, jednonawowej świątyni pozostała jedynie kruchta i dolna część zachodniej fasady wraz z ukośnymi przyporami. Powstał nowy, wyższy kościół z trójnawowym, czteroprzęsłowym korpusem i dwuprzęsłowym, koliście zamkniętym prezbiterium. Klasztor z oratorium zakonnym, umieszczonym nad zakrystią połączono nadwieszonym, zadaszonym przejściem, wspartym na szerokiej arkadzie. Bryłę nowej świątyni utrzymano w stylu manierystycznym, natomiast wnętrza otrzymały wystrój barokowy.
26 listopada 1656 roku kościół został konsekrowany przez biskupa Zygmunta Czyżowskiego - sufragana płockiego, pod dawnym wezwaniem św. Jana Apostoła i Ewangelisty.

Podczas przebudowy paulińskiej świątyni, w latach 1647 – 1650, przeorem klasztoru pińczowskiego był o. Augustyn Kordecki, późniejszy przeor klasztoru na Jasnej Górze, obrońca klasztoru przed Szwedami.

W 1661 roku przed świątynią ustawiono kolumnę z koryncką głowicą, a na niej figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem. Kolumny Maryjne w okresie kontrreformacji stanęły w wielu miejscach w Polsce, często w centralnych punktach miast, na placach i skwerach.
Pod koniec XVII wieku, w latach 1685 – 1691, wzniesiono barokową, murowaną dzwonnicę na planie kwadratu. Dzwonnica ta osiągnęła wysokość 14 metrów. Umieszczono w niej cztery dzwony, w tym jeden ufundowany przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.
W latach 1720 – 1723 do nawy południowej dobudowano na planie kwadratu barokową kaplicę Aniołów.

W końcu XVIII wieku, w latach 1784 – 1798, funkcję proboszcza w kościele św. Jana sprawował ks. Hugo Kołłątaj, który właśnie w Pińczowie pobierał swe pierwsze nauki.

Podczas zaborów, w 1819 roku nastąpiła sekularyzacja pińczowskiego klasztoru o.o. paulinów. Majątek zagarnęły carskie władze kongresowego Królestwa Polskiego, a zakonnicy obsługiwali parafię, jako kapłani diecezjalni.

Klasztor przez lata służył różnym celom: był zajmowany przez norbertanki, był siedzibą różnych urzędów, m.in. sądu, był więzieniem, magazynem, budynkiem mieszkalnym, a dziś w zabudowaniach klasztornych mieści się Muzeum Regionalne, Pińczowskie Samorządowe Centrum Kultury oraz Informacja Turystyczna.

Kościół św. Jana w Pińczowie znajduje się w centrum miasta, przy wschodnim narożniku rynku. Dziś jest to świątynia parafialna, administrowana przez władze diecezjalne.
Fara pińczowska jest kościołem orientowanym, trzynawowym, o budowie bazylikowej, z czteroprzęsłowym korpusem nawowym i zamkniętym półkoliście dwuprzęsłowym prezbiterium, niższym i węższym od nawy głównej.
Do południowej nawy dobudowana jest czworoboczna kaplica Aniołów, opilastrowana w narożach. Od wschodu i zachodu kaplicę oświetlają niewielkie, łukowato zamknięte okna, a od południa okrągłe okienko, pod którym w niszy umieszczona jest figurka Marii Niepokalanej. Kaplica nakryta jest kopułą, zwieńczoną wieżyczką z latarnią i krzyżem. Kopuły kaplicy i wieżyczki wieńczącej kopułę pokryte są blachą.
Z północnej strony kościoła, do prezbiterium przylega zakrystia z biblioteką i oratorium zakonnym na piętrze. Oratorium połączone jest z budynkiem klasztoru nadwieszonym gankiem, wspartym na szerokiej arkadzie. Ganek ten zadaszony jest dachem dwuspadowym, krytym dachówką. W południowej ścianie ganku znajdują się małe okienka oświetlające korytarz.
Dolna część zachodniej fasady i kruchta są jedynymi pozostałościami po gotyckiej świątyni. Zarówno fasada, jak i kruchta zostały nadbudowane w XVII wieku. Na fasadzie pozostały skośne przypory nawy starego kościoła. W narożach naw bocznych dobudowano podobne skośne przypory. Między kruchtą, a przyporą północną, na arkadzie wsparto zabudowane schody, prowadzące na poddasze świątyni. Do naw bocznych prowadzą kamienne portale zamknięte półkoliście, a w nich kute, metalowe drzwi. Nad tymi portalami mieszczą się półkoliście zamknięte okna, doświetlające nawy boczne od zachodu. Centralną część fasady wypełniają dwa półkoliście zamknięte okna, które oświetlają emporę chóru muzycznego.
Powyżej znajduje się wydatny gzyms wieńczący, a nad nim dwukondygnacyjny szczyt ujęty w spływy wolutowe, dekorowane sterczynami i latarenkami. Rozczłonkowana pilastrami dolna kondygnacja mieści trzy wnęki konchowe. Nad środkową wnęką umieszczono płaskorzeźbione słońce z napisem MARIA. Druga kondygnacja, oddzielona gzymsem od pierwszej, również rozczłonkowana jest pilastrami. W środkowym polu znajdują się dwa okna półkoliście zamknięte, a między nimi, na gzymsie stoi kamienna figura św. Pawła Pustelnika. Powyżej znajduje się trójkątny fronton, wypełniony płaskorzeźbą słońca z literami IHS (Jezus Zbawiciel Ludzi). Szczyt wieńczy kamienna figura św. Jana Ewangelisty.
Fasadę poprzedza gotycka, czworoboczna kruchta, do której prowadzi ostrołukowy portal z solidnymi, dębowymi drzwiami. Powyżej portalu umieszczony jest kartusz z herbem Myszkowskich – Jastrzębiec. W górnej części północnej i południowej ściany kruchty znajdują się niewielkie, prostokątne okienka. Kruchtę wieńczy gzyms konsolkowy, a nad nim trójkątny szczyt z wazonami po bokach.
Świątynia jest wokół oszkarpowana przyporami uskokowymi. Między przyporami naw bocznych mieszczą się półkoliście zamknięte okna, a powyżej, na ścianach nawy głównej – szerokie okna półkoliste. Ściany prezbiterium przeprute zostały dwoma rzędami okien zamkniętych łukami odcinkowymi.
Korpus nawowy kościoła św. Jana i kruchtę przykrywają dachy dwuspadowe, a prezbiterium dwuspadowy, przechodzący nad kolistą absydą w wielopołaciowy. Jedynie nawy boczne i zakrystia przykryte są dachami pulpitowymi. Na kalenicy korpusu nawowego znajduje się ośmioboczna, wysoka wieżyczka sygnaturki z dwulatarniowym hełmem. Wszystkie dachy świątyni kryte są blachą.

Wejście do kościoła prowadzi przez gotycką kruchtę z ostrołukowym, fazowanym portalem. Kruchta nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na zworniku sklepienia mieści się herb Oleśnickich – Dębno. Przy południowej ścianie kruchty znajduje się późnorenesansowa, kamienna płyta nagrobna Anny z Łaszczów Jakubczykowej (zmarłej w 1618 roku) i jej synów Jana i Jacka. W środkowym polu umieszczono marmurową płytę z wierszowaną, polską inskrypcją. Całą płytę nagrobną wieńczy tympanon z herbem Prawdzic. Z kruchty do nawy głównej prowadzi XV-wieczny, ostrołukowy, profilowany portal gotycki. Po bokach portalu stoją dwie XVII-wieczne kropielnice – kamienna i marmurowa na kamiennej, barokowej podstawie.
Nawa główna kościoła jest dużo wyższa od naw bocznych. Niższe i węższe od nawy głównej jest także prezbiterium. Nawę główną od bocznych oddzielają okrągłołukowe arkady, wsparte na filarach. Filary międzynawowe od strony nawy głównej dekorowane są pilastrami jońskimi. Pilastry zwieńczone są bogato zdobionym belkowaniem o wydatnym gzymsie. Na fryzie umieszczona jest dekoracja stiukowa: nad pilastrami tarcze z herbem Dębno, a nad arkadami wolutowe kartusze. Ponad belkowaniem obiegającym nawę główną i prezbiterium, znajdują się sklepienia kolebkowe z lunetami, z bogatą, stiukową, polichromowaną dekoracją o geometrycznych wzorach. Na ścianie tęczowej umieszczono tarczę z herbem Oleśnickich – Dębno.
W prezbiterium znajduje się późnobarokowy ołtarz główny z bramkami z 1744 roku, bogato dekorowany rzeźbami. W środkowym polu mieści się krucyfiks, a po bokach, między kolumnami figury czterech Ewangelistów. Ołtarz wieńczy grupa Trójcy Świętej z aniołami i figurami św. św. Piotra i Pawła po bokach. Na mensie ołtarza stoi późnobarokowe tabernakulum z 1748 roku, zwieńczone figurami przedstawiającymi Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Z obu stron prezbiterium stoją wczesnobarokowe, dwurzędowe stalle z bogatą dekoracją snycerską. Są tam rzeźby Chrystusa, Marii, Apostołów i świętych, a na zapleckach malowane sceny z życia pustelników. W stalle wkomponowany jest drewniany portal do zakrystii z rzeźbą św. Zofii.
Późnobarokowe ołtarze boczne pochodzą z połowy XVIII wieku. Umieszczone są: przy tęczy, na czterech filarach międzynawowych oraz w nawach bocznych. W polu głównym nastawy ołtarzowej mieszczą się duże obrazy, po bokach figury świętych i proroków, a w zwieńczeniu liczne putta. Niektóre ołtarze wyposażone są w zasuwy z wizerunkami świętych, zasłaniające obraz główny. Część obrazów ołtarzowych pochodzi z XVII wieku, część z przełomu XVII i XVIII wieku, pozostałe są XVIII-wieczne. Obraz Matki Bożej Różańcowej w nawie północnej przyozdobiono srebrną sukienką, podobnie jak obraz św. Tekli w nawie południowej.
Z prawej strony nawy południowej znajduje się kaplica Aniołów. Przy południowej ścianie kaplicy usytuowany jest późnobarokowy ołtarz z obrazem Archanioła Rafaela z młodym Tobiaszem. Dekorowany figurami Aniołów ołtarz posiada zasuwę z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. Kaplicę przykrywa polichromowane sklepienie kopułowe na żagielkach.
Późnobarokowa ambona, umieszczona przy północnym filarze pochodzi z 1748 roku. Dekorowana jest licznymi puttami, a wysoki baldachim zwieńczony jest figurą św. Jana Ewangelisty.
Empora muzyczna przy zachodniej ścianie wsparta jest na trzech okrągłołukowych arkadach. Na emporze znajdują się 13-głosowe organy z rokokowym prospektem, wykonane w latach 1757 – 1759 przez krakowskiego organmistrza Wojciecha Szyplewskiego.

Przed świątynią stoi barokowa, murowana dzwonnica, zbudowana w latach 1685 – 1691 przez majstra murarskiego Wojciecha Trybulskiego. Wzniesiona została na planie kwadratu. Pierwotnie dzwonnica pełniła również rolę bramy z miasta na cmentarz kościelny. Budynek o wysokości 14 metrów posiada dwie kondygnacje oddzielone gzymsem. W dolnej kondygnacji od strony wschodniej i zachodniej znajdują się otwory bramy, ujęte w kamienne, barokowe obramienia z rytym ornamentem. Druga kondygnacja posiada z każdej strony półkoliście zamknięte otwory dzwonne. Profilowany gzyms wieńczący budynek, w centralnej części zachodniej elewacji (od strony rynku) wygięty jest półkoliście ku górze. Pod tym łukiem umieszczona jest tarcza zegara wieżowego. Dzwonnica przykryta jest łamanym dachem namiotowym, krytym czerwoną dachówką. Dziś w dzwonnicy znajdują się dwa dzwony z gotyckimi napisami i trzeci fundowany przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, kilkukrotnie naprawiany.

Obok kościoła stoi kolumna Maryjna z 1661 roku.
Na północ od kościoła stoi figura św. Floriana z 1907 roku, ufundowana przez strażaków w roku jubileuszowy pińczowskiej straży ogniowej.
Po południowej stronie świątyni usytuowany jest pomnik św. Jana Pawła II. Rzeźba wykonana została z wapienia pińczowskiego przez osadzonych w Zakładzie Karnym w Pińczowie. Pomnik uroczyście odsłonięto 18 maja 2014 roku.
Obok pomnika św. Jana Pawła II stoi całopostaciowy pomnik biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, współwłaściciela Pińczowa i fundatora kościoła św. Jana. Pomnik odsłonięto 1 kwietnia 2005 roku, w 550 rocznicę śmierci biskupa.