Końskie – Kolegiata św. Mikołaja

Opis

Ród Odrowążów objął niezamieszkałe pustkowie leśne na pograniczu Mazowsza i Małopolski prawdopodobnie ok. połowy XI wieku, z nadania księcia Polski Kazimierza Odnowiciela. Tereny te dopiero Odrowążowie zaczęli zasiedlać. Członkowie rodu zakładali wsie w dogodnych dla siebie miejscach, nie napotykając na cudzą własność. Najstarszą siedzibą Odrowążów była prawdopodobnie wieś Stary Odrowąż w okolicach Żarnowa, a być może Końskie.

Pierwszą świątynią na ziemiach Odrowążów był niewielki kościół romański, zbudowany na wzgórzu w miejscowości Kościółki, dziś ul. Kościeliska – jedna z uliczek miasta Końskie, w pobliżu stawów. Prawdopodobnie wzniesiono go w pierwszej ćwierci XII wieku.

W latach 1220 – 1224 powstała nowa świątynia, ufundowana przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża, syna właściciela Końskich. Świątynia ta stanęła na placu targowym w centrum wsi Końskie i zastąpiła dotychczasowy kościół we wsi Kościółki.
Nowy kościół w stylu późnoromańskim wymurowano z ciosanego piaskowca i przykryto gontem. Erygowano przy nim parafię. Patronem świątyni i parafii został św. Mikołaj biskup, w owym czasie patron powszechnie nadawany kościołom w całej Polsce. Ok. połowy XIII wieku kościół konecki znalazł się w diecezji gnieźnieńskiej, a synod łęczycki w 1285 roku wprowadził do liturgii mszalnej modły ku czci św. Wojciecha we wszystkich kościołach diecezji gnieźnieńskiej. Zapewne właśnie wtedy konecki kościół otrzymał drugiego patrona – św. Wojciecha. Wydaje się, że ten patron nie utrzymał się długo, bowiem w świątyni nigdy nie było ołtarza ani obrazu św. Wojciecha.
Ok. 1490 roku późnoromańską świątynię strawił pożar, co spowodowało jego rozbiórkę.

Na miejscu rozebranego, późnoromańskiego domu modlitwy, w latach 1492 – 1520 zbudowano nowy, późnogotycki kościół. Była to świątynia orientowana, wymurowana z ciosów piaskowca. Konecka fara była kościołem salowym, 2-przęsłowym, z 2-przęsłowym, węższym i niższym od nawy, prosto zamkniętym prezbiterium. Od strony północnej przy prezbiterium wzniesiono zakrystię. Kościół został oszkarpowany wysokimi, uskokowymi przyporami. Do wnętrza prowadził główny portal zachodni oraz południowy portal boczny, zwieńczony półokrągłym tympanonem romańskim, pochodzącym z poprzedniego kościoła. Na jednej z przypór prezbiterium w 1621 roku umieszczono zegar słoneczny.
Nową świątynię przykrywały wysokie, trójspadowe dachy kalenicowe, kryte gontem. Na kalenicy nawy umieszczono wieżyczkę sygnaturki.

Wnętrze prezbiterium przykrywało dwupolowe sklepienie gwiaździste, zakrystię sklepienie kolebkowe, natomiast nawa była zapewne przykryta drewnianym stropem. Konecka świątynia posiadała posadzkę wyłożoną płytami piaskowca.
W prezbiterium znajdował się drewniany ołtarz główny. Po lewej stronie ołtarza, w ścianie północnej zostało wmurowane gotyckie, zamykane sakramentarium, w którym przechowywano Najświętszy Sakrament. W prezbiterium ustawiono też chrzcielnicę.
Z upływem lat, przy wschodniej ścianie prezbiterium, za ołtarzem głównym umieszczano murowane grobowce kapłanów, właścicieli majątku Końskie oraz dobrodziejów kościoła.
Nawę od prezbiterium oddzielała balustrada oraz kuta krata żelazna. W nawie znajdowały się trzy drewniane ołtarze boczne: przy ścianie tęczowej ołtarz Matki Bożej Różańcowej oraz św. Mikołaja, natomiast przy ścianie północnej ołtarz św. Anioła Stróża. Przy łuku tęczowym umieszczono drewnianą, okrągłą ambonę. Drewniana była również empora muzyczna.

Na zachód od kościoła wzniesiono wolnostojącą, potężną, murowaną wieżę dzwonną, w przyziemiu której umieszczono główną bramę. Po wschodniej stronie świątyni znajdował się cmentarz grzebalny.

W połowie XVII wieku wieś Końskie wraz z okolicą przeszła w posiadanie rodu Małachowskich. Kanclerz wielki koronny Jan Małachowski w 1729 roku nadał przywileje mieszkańcom Końskich, natomiast w 1748 roku, dzięki staraniom kanclerza, król August III Sas nadał Końskim przywileje miejskie na prawie magdeburskim.

W 1749 roku z koneckiej fary usunięto doczesne szczątki wszystkich osób pochowanych w grobowcach za ołtarzem, które przeniesiono do kostnicy. W miejscu usuniętych grobowców położono solidny fundament, na którym ustawiono nowy ołtarz wielki, ufundowany przez kanclerza Jana Małachowskiego.
Był to kamienny ołtarz z barokowym, architektonicznym retabulum, w kształcie wielkiego krucyfiksu, umieszczonego pod baldachimem wspartym na kolumnach.
W prezbiterium pozostawiono natomiast wszystkie zabytkowe tablice epitafijne i pamiątkowe. Najokazalsze z nich, to płyta epitafijna Hieronima Koneckiego (zm. w 1564 roku) z herbem Odrowąż i piramidą oraz postacią leżącego rycerza, a także późniejsza płyta epitafijna Jana Małachowskiego (zm. w 1762 roku), dekorowana alegorycznymi postaciami sprawiedliwości i męstwa oraz postaciami dwóch legionistów rzymskich, flankującymi popiersie kanclerza.
W kryptach pod prezbiterium zachowały się zarówno grobowce rodziny Hieronima Koneckiego, jak również rodziny Jana Małachowskiego, a także kilku księży proboszczów.

W 1777 roku zapoczątkowano również likwidację cmentarza grzebalnego, który ostatecznie został zlikwidowany do końca XVIII wieku. Nowe pochówki odbywały się odtąd na nowym cmentarzu, przy kościele św. Anny i św. Jana w Końskich.

W XVIII i XIX wieku znacznie zwiększyła się liczba parafian w Końskich, wobec czego postanowiono rozbudować konecką farę.
W latach 1902 – 1903 kościół przebudowano w stylu neogotyckim, według projektu architekta Wacława Popławskiego. Nową świątynię przedłużono wówczas w kierunku zachodnim, wymieniono całą więźbę dachową na modrzewiową, a dachy zamieniono na dwuspadowe, które pokryto ceramiczną, czerwoną dachówką. Z ciosów piaskowca zbudowano też schodkowo-sterczynowe szczyty, rozczłonkowane ostrołukowymi płycinami, ograniczające nowe dachy. Na kalenicy nawy zbudowano wieżyczkę, w której umieszczono dawną, 25- kilogramową sygnaturkę z 1771 roku. Dobudowaną część świątyni opięto szkarpami.
Do rozbudowy świątyni i budowy nowej wieży użyto tego samego budulca, z którego wzniesiono kościół na przełomie XV i XVI wieku. Późnogotycka część kościoła wyróżnia się tylko nieco ciemniejszą kolorystyką kamienia, dzięki czemu można odróżnić starszą część świątyni od późniejszych przebudowań.

Nowy kościół uzyskał szeroką fasadę z wysokim szczytem. Na osi fasady umieszczono ostrołukowy, kamienny portal główny z tympanonem, którego pole wypełnia figura Chrystusa – Dobrego Pasterza. Nad portalem – niewielkie ostrołukowe okienko, a po bokach portalu, za przyporami umieszczono dwa duże okna ostrołukowe, oświetlające emporę muzyczną. Na fasadzie kościoła z czasem umieszczano tablice pamiątkowe, m.in. poświęconą proboszczowi Kazimierzowi Sykulskiemu, zamordowanemu w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Inna tablica upamiętnia podniesienie koneckiej fary do rangi kolegiaty.
Północna elewacja świątyni otrzymała w zachodniej części dwa ostrołukowe okna oraz drzwi w prostokątnym, profilowanym portalu.
Zakrystia, przykryta ceramicznym dachem pulpitowym, w północnej elewacji posiada niewielkie, prostokątne okno, natomiast od wschodu znajduje się ostrołukowy, profilowany portal, a nad nim małe, zakratowane okienko.
Prezbiterium posiada jedno ostrołukowe okno od wschodu i dwa od południa. Na południowej przyporze zachował się zegar słoneczny z 1621 roku.
Elewacja południowa w XX-wiecznej części posiada jedno okno ostrołukowe oraz drzwi w profilowanym, prostokątnym portalu. W starszej części kościoła z 1520 roku znajdują się dwa ostrołukowe okna oraz drzwi w prostokątnym portalu, nad którym umieszczono romański tympanon ze świątyni z 1220 roku. W polu tympanonu znajduje się płaskorzeźbiony krzyż, dwie rozety oraz dwa drzewa rajskie, otoczone ornamentem palmetowym. Tympanon osłonięty jest kamiennym daszkiem, wspartym na konsolach.

Do południowej elewacji kościoła, w jego zachodniej części, dobudowano 40-metrową, czworoboczną wieżę, która zastąpiła rozebraną w 1902 roku dzwonnicę bramną. Dolna kondygnacja wieży została opięta wysokimi, uskokowymi przyporami. Od wschodu umieszczono ostrołukowe drzwi drewniane, a obok wmurowano piaskowcową, ociosaną płytę z łacińską inskrypcją i herbem Odrowąż, pochodzącą prawdopodobnie z kościoła późnogotyckiego. Podobna płyta z herbem Rawicz została wmurowana w południową elewację wieży, a od zachodu, znacznie wyżej umieszczono herb Tarnowskich - Leliwa. Trzy zewnętrzne ściany dolnej kondygnacji wieży posiadają po dwa prostokątne okna, umieszczone na dwóch wysokościach.
Druga kondygnacja wieży oddzielona jest gzymsem i posiada z czterech stron duże, ostrołukowe otwory dzwonne, a nad nimi okrągłe tarcze zegara wieżowego. Na szczycie murów wieży, w narożnikach zbudowano nadwieszone, czworoboczne wieżyczki, zwieńczone ostrosłupowymi, miedzianymi iglicami. Wieżę również zwieńczono ostrosłupowym, wysokim hełmem, krytym miedzianą blachą.
Pierwotnie w wieży zawieszono dwa dzwony, przetopione z dawnych, uszkodzonych dzwonów z rozebranej dzwonnicy i odlane w Pustelniku k. Warszawy. W 1940 roku zostały zagrabione przez niemieckich okupantów z przeznaczeniem na cele wojenne. W 1947 roku odlano trzy nowe dzwony w firmie Braci Felczyńskich w Przemyślu. Głos tych dzwonów rozlega się nad miastem do dziś. Są to dzwony: Christus Rex (Chrystus Król), Józef Jan Kanty oraz Antoni-Stanisław.
Wewnątrz wieży w 1913 roku zamontowano też mechaniczny zegar wieżowy z czterema tarczami, wykonany w firmie Józefa Pazderskiego w Warszawie. W 2008 roku zegar ten zastąpiono zegarem sterowanym elektronicznie, który odbiera sygnał radiowy i zgodnie z nim ustawia wskazówki zegara. Zegar ten wybija godziny i kwadranse – podobnie, jak starszy zegar mechaniczny. Wewnątrz wieży zachowano mechanizm starego zegara.

Wnętrze kościoła nie tylko wydłużono, ale też zmieniono jego wygląd.
W 1903 roku nawa uzyskała strop kasetonowy. W zachodniej części nawy wymurowano emporę muzyczną, wspartą na trzech szerokich, ostrołukowych arkadach. Na emporze w 1906 roku zainstalowano 17-głosowe organy w neogotyckim prospekcie, zbudowane w firmie Adolfa Homana w Warszawie.
Po rozbudowie kościoła zdjęto zniszczone płyty kamienne i w całej świątyni położono posadzkę terakotową.
Wymieniono też całe wyposażenie nawy. Usunięto ołtarz boczny św. Anioła Stróża, a ołtarze MB Różańcowej i św. Mikołaja wymieniono na nowe, kamienne, flankowane parami kolumn. Do nowych, znacznie większych ołtarzy przeniesiono XVIII-wieczne obrazy, powiększone przez Wincentego Łukaszewicza.
Ołtarz MB Różańcowej, ustawiony po północnej stronie nawy, posiada posrebrzaną sukienkę, ufundowaną w 1782 roku przez Wojciecha Zawilińskiego – przeora Bractwa Różańcowego. Na zasuwie obrazu znajduje się obraz św. Józefa, a w zwieńczeniu ołtarza – obraz Serca Pana Jezusa. Na tym ołtarzu ustawiono też obraz MB Nieustającej Pomocy, a także figurkę MB Fatimskiej.
Po południowej stronie nawy znajduje się bliźniaczy ołtarz, poświęcony św. Mikołajowi – patronowi kościoła i parafii. Na zasuwie obrazu umieszczono obraz św. Barbary autorstwa W. Łukaszewicza, a w zwieńczeniu ołtarza obraz Anioła Stróża.
W miejscu dawnego ołtarza Anioła Stróża w 1906 roku umieszczono kamienną ambonę, wspartą na słupie. Kosz ambony ozdobiony został płaskorzeźbami czterech ewangelistów. Nad amboną znajduje się kamienny baldachim, zwieńczony figurą trąbiącego Anioła. Na ścianie umieszczono niewielką płaskorzeźbę Chrystusa nauczającego.
Po przebudowie świątynia uzyskała również nową, marmurową chrzcielnicę z metalową, półkulistą przykrywą, zwieńczoną figurą św. Jana Chrzciciela. Obecnie chrzcielnica ustawiona jest w pobliżu ołtarza św. Mikołaja.
W 1906 roku wokół nawy świątyni zainstalowano 14 Stacji Drogi Krzyżowej. Są to niewielkie, umieszczone na cokołach, pełnopostaciowe, polichromowane sceny przedstawiające Mękę Pańską. Rzeźby te zostały wykonane prawdopodobnie przez Franciszka Schöffera z Piekar Śląskich. Każda ze stacji była ufundowana przez innego darczyńcę. Były to osoby duchowne, świeckie, pracownicy różnych przedsiębiorstw, mieszkańcy parafii, stowarzyszenia, itp.
Świątynię wyposażono też w 4 dębowe konfesjonały, które wykonał konecki stolarz Miernik w latach 1904 – 1906. Jego dziełem jest również ażurowa zabudowa arkad oraz drzwi oddzielające nawę od kruchty, a także część ławek kościelnych. W latach 1942 – 1943 pozostałe ławki wykonał Józef Stąpor, a boazerię p. Sobczyk.
W 1950 roku w oknach nawy zamontowano witraże. We wschodnim oknie ściany południowej umieszczono witraż przedstawiający scenę otrzymania stygmatów przez św. Franciszka z Asyżu. W kolejnym oknie ukazana jest scena Pana Jezusa w Ogrójcu, któremu ukazuje się Anioł. Następne okno dekoruje scena z Matką Bożą podającą różaniec św. Dominikowi. Północne okno wypełnia scena wręczenia św. Piotrowi kluczy do królestwa niebieskiego.
Nawę koneckiej fary od 1998 roku zdobi też seria obrazów autorstwa miejscowych malarzy – Barbary i Tadeusza Juśkiewiczów. Przedstawiają one: Narodzenie Pana Jezusa, Chrzest Pana Jezusa, Cudowny połów i powołanie uczniów, Uciszenie burzy, Ostatnią wieczerzę oraz Pana Jezusa w Ogrójcu.

Również w prezbiterium zaszły zmiany. W 1929 roku we wschodnim oknie, za ołtarzem zamontowano witraż, przedstawiający scenę objawienia się Pana Jezusa z otwartym Sercem św. Małgorzacie Marii Alacoque.
Pozostał ołtarz wielki z 1749 roku, ufundowany przez Jana Małachowskiego. Przetrwał również gotycki, drewniany, ostrołukowy portal w północnej ścianie, prowadzący do zakrystii.
Przystosowując prezbiterium dla potrzeb liturgii posoborowej, w latach 1992 – 1993 wprowadzono kilka zmian. W prezbiterium, w miejscu dotychczasowej, terakotowej posadzki, położono nową, marmurową. Od głównego ołtarza odcięto mensę ołtarzową i przesunięto ją w kierunku nawy, aby móc odprawiać Mszę Świętą twarzą do wiernych. Usunięto też balustradę oddzielającą prezbiterium od nawy. Przeprowadzono remont prezbiterium, podczas którego m.in. założono ozdobną kratę żelazną, na gotyckim sakramentarium z kamiennym obramieniem o wykroju oślego grzbietu, z krzyżem i liliami w zwieńczeniu.
W 1993 roku konecka fara została podniesiona do godności kolegiaty, przy której powołano Kapitułę Kanoników. W prezbiterium wstawiono wówczas nowe stalle dla członków Kapituły Kolegiackiej.

Pod emporą muzyczną mieści się szeroka kruchta, przykryta sklepieniem krzyżowym. Przy północnej ścianie stoi figura Matki Bożej z napisem: „Ja Matka Wasza, Wy zaś Dzieci Moje”. Obok znajduje się figura św. Antoniego. Na ścianie południowej zawieszono duży krucyfiks. Po bokach krzyża ustawiono pary kolumn połączonych łukiem, na którym widnieje napis MANE NOBISCUM DOMINE (Zostań z nami, Panie). W ścianie za krucyfiksem znajdują się dwie przeszklone, ostrołukowe nisze, w których ustawiane są monstrancje.
Na ścianie zachodniej kruchty umieszczono tablice pamiątkowe, poświęcone: żołnierzom AK z Oddziału „Szarego”; por. Waldemarowi Szwiecowi – cichociemnemu „Robotowi” i jego żołnierzom; żołnierzom 36 Dywizji Pancernej i Oddziałom 7 Dywizji Pancernej, poległym w obronie ojczyzny na Kielecczyźnie w 1939 roku; a także Kazimierzowi Duninowi Szpotańskiemu – polskiemu żołnierzowi doby napoleońskiej.

W 2011 roku w koneckiej kolegiacie zamontowano nowe drzwi główne, ozdobione płaskorzeźbionymi scenami biblijnymi. Autorem miedzianych płaskorzeźb jest metaloplastyk Aram Shakhbazyan – Ormianin mieszkający w Polsce.

Cały teren kościelny jest ogrodzony. Na wschód od świątyni, gdzie niegdyś był cmentarz, wzniesiono ołtarz polowy, pozostawiając pusty plac przed ołtarzem.

Kiedy ok. 1960 roku władze miasta usuwały z ulic i placów krzyże i figury świętych, zadbano o to, aby trafiły one na plac przykościelny, a nie na wysypisko gruzu. W ten sposób znalazła się tu XVIII-wieczna figura św. Jana Nepomucena, XVIII-wieczna figura św. Floriana, dwa kamienne krzyże z XIX wieku, a także figura Matki Bożej z 1936 roku, która wcześniej stała przed magistratem.