Archiopactwo cysterskie w Jędrzejowie

Opis

Wieś Brzeźnica należała do rodu Jaksów-Gryfitów, którzy na początku XII wieku zbudowali tu jednonawowy kościół w stylu romańskim, pw. św. Wojciecha.

W 1140 roku Janik Jaksa - kanonik krakowski i późniejszy arcybiskup gnieźnieński wraz z bratem Klemensem z Klimontowa - palatynem krakowskim, ufundowali klasztor dla zakonu cystersów. Pod koniec lat 40. XII wieku do Brzeźnicy przybył konwent cystersów z opactwa w Morimond we Francji. Fundatorzy przekazali mnichom część swych dóbr, w tym wieś Brzeźnicę wraz z istniejącym już kościołem, co zostało potwierdzone w dokumencie fundacyjnym, wystawionym w 1153 roku przez Janika Jaksę. W ten sposób powstała 21 filia macierzystej siedziby cystersów w Morimond. Klasztor w Brzeźnicy otrzymał nazwę Morimond Mniejszy, dla odróżnienia od klasztoru macierzystego. Po wybudowaniu klasztoru dokonano rekonsekracji istniejącego kościoła pod nowym wezwaniem NMP i św. Wojciecha. Nowy klasztor już w 1149 roku zyskał rangę opactwa, a książę Bolesław Kędzierzawy zwolnił go od danin i ciężarów książęcych.

Obok klasztoru, przy szlaku prowadzącym na wschód, cystersi założyli osadę targową, którą później nazwano Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja. Święty Andrzej Apostoł był patronem wschodu, a cystersi m.in.przybyli tu, aby prowadzić misję chrystianizacji pogańskiej Rusi.

Klasztorowi nadawano nowe dobra, a majątek klasztorny u schyłku XII wieku składał się z ponad dwudziestu wsi. Cystersi zbudowali w Brzeźnicy, w miejscu dawnego kościoła - nową świątynię pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, która w 1210 roku została konsekrowana przez biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka. Był to kościół orientowany, wzniesiony na planie krzyża, bezwieżowy, czteroprzęsłowy, o budowie bazylikowej, z prosto zamkniętym prezbiterium. W połowie XIII wieku wzniesiono również nowe, wschodnie skrzydło klasztoru, mieszczące kapitularz.

W 1218 roku biskup Wincenty Kadłubek, za zgodą papieża, porzucił biskupstwo i wstąpił do jędrzejowskich cystersów. Był pierwszym Polakiem w cysterskim zakonie.

Opactwo jędrzejowskie szybko się rozwijało i było w dobrej kondycji ekonomicznej. Posiadało również wystarczającą obsadę, aby w 1235 roku założyć filię w Ludźmierzu-Szczyrzycu na Podhalu, a w 1252 w Rudach na Śląsku.

Równie szybko rozwijała się osada klasztorna, ponieważ już w 1271 roku Jędrzejów otrzymał prawa miejskie. Książę Bolesław Wstydliwy wystawił dla Jędrzejowa przywilej lokacyjny na prawie średzkim.

Klasztor przez wieki cieszył się opieką książąt dzielnicowych, a po zjednoczeniu ziem polskich, również polskich królów, co wyrażało się w licznych nadaniach i przywilejach.

W II połowie XV wieku, za czasów opata Mikołaja Odrowąża, przebudowano gruntownie zabudowania klasztorne. Romański kościół przebudowano w stylu gotyckim. Zbudowano wówczas trzy nowe skrzydła klasztoru z krużgankami i osobny pałac opata z hospicjum. Cystersi do wystroju wnętrz zapraszali znanych artystów. Między innymi pracował tu Wit Stwosz oraz krakowscy złotnicy: Mikołaj Kregler i Mikołaj Breimer.
W 1479 roku cystersi wznieśli w centrum Jędrzejowa, w miejscu XII-wiecznego kościółka parafialnego, nowy kościół w stylu gotyckim - dziś pw. Trójcy Świętej.

Pod koniec XVI wieku król Zygmunt III Waza wprowadził w klasztorach zwyczaj komendy. Królowie nadali sobie wyłączne prawo mianowania opatów, których wybierali nie tylko z zakonnego duchowieństwa. Byli to dożywotni administratorzy, którzy zagarniali dochody z dóbr klasztornych. Opat komendarz został narzucony również w klasztorze cysterskim w Jędrzejowie. W 1672 roku, po śmierci opata komendarza Aleksandra Denhofa, cystersi wybrali na opata cystersa z klasztoru w Lądzie - Stefana Teodora Madalińskiego, przez co weszli w konflikt z królem. Konflikt ten zakończony został w 1737 roku porozumieniem we Wschowie, na mocy którego w każdym klasztorze było dwóch opatów: tytularny wybierany przez zakonników i komendarz z nominacji króla. Bezpośrednie rządy sprawował opat tytularny, natomiast komendarz był administratorem klasztoru.

W XVII i XVIII wieku cystersi jędrzejowscy zabiegali o kanonizację Wincentego Kadłubka, który po pięciu latach przebywania w cysterskim klasztorze zmarł w Jędrzejowie i został pochowany w klasztornym kościele. W 1634 roku biskupi polscy wystąpili do Stolicy Apostolskiej z wnioskiem kanonizacyjnym. W 1764 roku papież Klemens XIII oficjalnie zatwierdził kult publiczny i beatyfikował Wincentego Kadłubka, którego relikwie cystersi już w 1633 roku wynieśli na ołtarz.

Podczas wojen szwedzkich klasztor jędrzejowski został ograbiony przez wojska szwedzkie.
W 1726 roku w opactwie wybuchł pożar, który w znacznym stopniu uszkodził kościół i klasztor. Obiekty klasztorne zostały odbudowane i poddane gruntownej barokizacji. Przedłużono wówczas prezbiterium, wzniesiono dwie wieże, zmieniono wystrój kościoła oraz zamówiono nowe organy do świątyni. Organy te wykonał organmistrz Józef Sitarski we współpracy z Ignacym Foglerem. Odbudowę opactwa zakończono w 1754 roku.
W 1800 roku kolejny pożar okazał się groźniejszy w skutkach dla samego klasztoru, gdzie spłonęła biblioteka i archiwum.

W 1819 roku car Aleksander I dokonał kasaty klasztoru, w wyniku której zajęto cały majątek klasztorny - ruchomy i nieruchomy. Cystersi pozostali dożywotnio w klasztorze, ale bez możliwości prowadzenia nowicjatu. Ostatni cysters o. Wilhelm Ulawski zmarł w 1855 roku. Od tego czasu klasztorem opiekowali się franciszkanie reformaci, którzy za pomoc w powstaniu styczniowym zostali w 1870 roku usunięci z Jędrzejowa.

W 1872 roku władze carskie w budynkach klasztornych utworzyły męskie seminarium nauczycielskie, a w 1886 roku, dzięki staraniom biskupa kieleckiego Tomasza Kulińskiego, kościół klasztorny stał się filią kościoła parafialnego pw. Trójcy Świętej.
W 1913 roku utworzono samodzielną parafię bł. Wincentego Kadłubka, obsługiwaną przez kler diecezjalny. Wtedy też rozebrano zniszczone XIII-wieczne skrzydło klasztorne z kapitularzem.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zadbano o odbudowanie w 1920 roku, domniemanej celi błogosławionego Wincentego, a licząc na szybką kanonizację mistrza Kadłubka - umieszczono napis "Cela św. Wincentego Kadłubka".

Po II wojnie światowej, w 1945 roku, dzięki biskupowi Czesławowi Kaczmarkowi, cystersi powrócili do Jędrzejowa z opactwa w Szczyrzycu. Początkowo był to przeorat zależny od Szczyrzyca, ale od 1953 roku, już samodzielny przeorat konwenturalny. W 1989 roku przywrócono klasztorowi jędrzejowskiemu rangę opactwa, a pierwszym opatem został Paweł Marian Lubański.

W 2004 roku jędrzejowskie opactwo powołało do życia filię cysterskiego klasztoru w Storfjord na archipelagu Lofty w północnej Norwegii. Nowy klasztor otrzymał nazwę Królowej Fiordów.

Dziś klasztorny kościół pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka jest świątynią orientowaną, trójnawową o budowie bazylikowej, wzniesioną na planie krzyża. Wschodnią, barokową elewację flankują dwie 30-metrowe wieże, wzniesione na planie kwadratu, po bokach wydłużonego prezbiterium. Trzykondygnacyjne wieże nakryte są wysokimi, barokowymi hełmami z latarniami. Pierwsza i druga kondygnacja wież ozdobiona jest półkolistymi niszami, w których na pierwszej kondygnacji mieszczą się kamienne figury biskupów cystersów, natomiast nisze na wyższej kondygnacji są puste, ponieważ figury, niegdyś się w nich mieszczące, zostały zniszczone w 1914 roku. Południowa wieża miała dawniej sygnaturkę, a północna zegar wydzwaniający melodię "Boże coś Polskę", przeniesiony po 1852 roku do dzwonnicy.

Wnętrze kościoła zawiera elementy architektoniczne pochodzące z różnych okresów. Najstarsze pochodzą z końca XII wieku - są to dwie narożne kolumienki w kaplicy przy południowym ramieniu transeptu. W kaplicy tej zachowały się słabo czytelne fragmenty polichromii z przełomu XIII i XIV wieku. Z okresu romańskiego pozostało jeszcze małe okienko w południowej nawie, z gotyku - ostrołukowe otwory międzynawowe, ozdobione barokowymi pilastrami. Przy wejściu do zakrystii warto zwrócić uwagę na gotycki nagrobek figuralny kasztelana krakowskiego Pakosława z Mstyczowa. Nawa główna i prezbiterium przykryte są bogato polichromowaną kolebką z lunetami, natomiast nawy boczne sklepieniami krzyżowymi.

Wyposażenie świątyni pochodzi z okresu baroku. Ołtarz główny zdobią piękne rzeźby, przedstawiające Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Tabernakulum w ołtarzu głównym jest wybitnym dziełem wykonanym w pracowni złotniczej w Augsburgu, przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya. W prezbiterium znajdują się złocone stalle z 1731 roku, zdobione malowanymi wizerunkami różnych klasztorów cysterskich. Z tego samego okresu pochodzi ambona z płaskorzeźbą św. Jana Chrzciciela.
Przy północnej nawie znajduje się kaplica błogosławionego Wincentego Kadłubka, odgrodzona od nawy piękną, kutą kratą. Jest to kaplica na planie kwadratu, przykryta kopułą z latarnią, doświetlona dodatkowo owalnymi lukarnami. Wnętrze kopuły zdobią malowidła przedstawiające sceny z życia bł. Wincentego. Na ołtarzu umieszczone są relikwie bł. Wincentego, adorowane przez aniołów.

Najważniejszym zabytkiem barokowym w kościele klasztornym są 42-głosowe organy, zbudowane w latach 1745 - 1754. Organy te posiadają unikalne rozwiązania techniczne. Wolno stojący stół do gry zwrócony jest frontem do nawy. Instrument posiada pedał oraz 4 manuały, w tym jedną klawiaturę wysuwaną. Klucze registracyjne zostały wykute w brązie, co nie ma odpowiednika w żadnych organach europejskich. Wysunięty 9-głosowy pozytyw wsparty na filarze ozdobionym orłem z rozpostartymi skrzydłami, imituje lożę. Po bokach instrumentu, na cokołach umieszczone są rzeźby króla Dawida z harfą i św. Cecylii - patronki muzyki kościelnej. Na tych wyjątkowych organach wzorowane były słynne organy w cysterskim kościele w Oliwie (dziś Archikatedra Archidiecezji Gdańskiej). Co roku na przełomie lipca i sierpnia odbywa się w Jędrzejowie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej z udziałem artystów światowej sławy, który przyciąga do świątyni szerokie rzesze wiernych i melomanów.

Świątynia jędrzejowska NMP kryje jeszcze jeden zabytek. Prowadzone od 1992 roku prace archeologiczne umożliwiły odsłonięcie pierwotnych zabudowań z czasów przedcysterskich. Do dziś przetrwała część murów z fragmentami romańskiej wieży, datowanych na 1110 rok, które zostały wkomponowane w architekturę późniejszej świątyni. Romańskie relikty odsłonięto, zabezpieczono i udostępniono zwiedzającym.

Z klasztoru do dziś przetrwały trzy jednopiętrowe skrzydła, pochodzące z XIII i XV wieku, otaczające wirydarz. Ściany krużganków pokryte są barokową polichromią wykonaną przez Andrzeja Radwańskiego w latach 1734 - 1739. Malowidła przedstawiają sceny z życia świętych i papieży cystersów, adorację Matki Boskiej oraz sceny z historii zakonu.

Obok kościoła znajduje się barokowa dzwonnica kryta wysokim, ozdobnym hełmem. Na dzwonnicy umieszczono w 1917 roku, w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, płytę pamiątkowo-dziękczynną za zryw narodowowyzwoleńczy. Podobno w 1794 roku w jędrzejowskim klasztorze doszło tu do spotkania Tadeusza Kościuszki z księciem Józefem Poniatowskim.

Nieopodal dzwonnicy, w murze klasztornym znajduje się XVIII-wieczna brama wjazdowa z figurami św. Bernarda, św. Benedykta oraz doktora kościoła - św. Grzegorza.