Żywiec – Stary Zamek

Opis

Najstarsze wzmianki o Żywcu pochodzą z 1308 roku i dotyczą miejscowej parafii. Kolejne znalazły się w spisie świętopietrza w 1326 roku. Ówczesny Żywiec znajdował się w innym miejscu, niż obecny – na terenie późniejszej wioski Stary Żywiec, która w 1966 roku została zalana wodami jeziora Żywieckiego.
Żywiec prawdopodobnie już w latach 90. XIII wieku otrzymał od księcia Mieszka cieszyńskiego przywileje miejskie na zwyczajowym prawie polskim, a być może było to jeszcze wcześniej – przed rokiem 1281, z rąk księcia Władysława II opolsko-raciborskiego.
W swej długiej historii miejscowość początkowo należała do piastowskich księstw śląskich: Księstwa Raciborskiego, od 1290 roku do Księstwa Cieszyńskiego, a od 1315 roku do Księstwa Oświęcimskiego. Później była we władaniu Czech, Polski, Monarchii Habsburskiej, aby po 1918 roku powrócić w granice Polski.

Książę oświęcimski Jan I Scholastyk w 1327 roku złożył hołd lenny królowi Czech – Janowi Luksemburskiemu, wobec czego Księstwo Oświęcimskie zostało włączone do Królestwa Czech.

Książę Jan I, już jako lennik Czech, w połowie XIV wieku zbudował zamek Wołek na stokach Bujakowskiego Gronia (749 m n.p.m.), na lewym brzegu Soły. Zamek ten miał służyć jako strażnica graniczna, kontrolująca szlak handlowy na Węgry, przez Kotlinę Żywiecką. Miał być również schronieniem dla okolicznej ludności w przypadku wojny.

Na początku XV wieku na szczycie Grojca (612 m n.p.m.), na prawym brzegu Soły, warownię zbudowali także Bożywoj i Włodek Skrzyńscy h. Łabędź, którzy dali się poznać w okolicy jako rycerze-rozbójnicy. Takich, jak oni nazywano raubritterami.

Niespokojne i dziwne to były czasy na pograniczu Polski, Śląska, Czech i Węgier.

W 1445 roku, w wyniku podziału Księstwa Oświęcimskiego, ziemię oświęcimską wraz z Żywcem objął książę Jan IV oświęcimski.
Żywiec leżący nad wartką, górską rzeką, często był zalewany przez wezbraniowe wody Soły. Jan IV w 1448 roku relokował Żywiec na południe od dotychczasowego miejsca, na wyżej położone tereny na prawym brzegu Soły, u ujścia Koszarawy. Książę potwierdził wówczas prawa miejskie nadane Żywcowi ok. 150 lat wcześniej.

W 1450 roku Jan IV sprzedał miasto Żywiec Mikołajowi Strzale h. Kotwicz, a po kilku latach Żywiec trafił w ręce Włodka i Bożywoja Skrzyńskich. W ten sposób Skrzyńscy posiadali miasto Żywiec oraz warownię na Grojcu.

Nie ma pewności, kto ok. połowy XV wieku, w nowo lokowanym Żywcu wzniósł pierwszy zamek obronny. Mógł to być jeszcze książę oświęcimski Jan IV, Mikołaj Strzała lub bracia Skrzyńscy.
Zamek żywiecki posiadał murowaną wieżę mieszkalną oraz drewniane zabudowania gospodarcze, otoczone obronnym wałem ziemno-kamiennym, wzmocnionym od północy dwoma basztami łupinowymi. Warownię otaczała płytka fosa.

Nowi właściciele Żywca, a także książę Jan IV urządzali wyprawy łupieżcze na pogranicznych szlakach handlowych. Nie podobało się to ofiarom napadów, którzy domagali się od króla polskiego, by ukrócił zbójecki proceder.

W 1454 roku książę oświęcimski Jan IV złożył hołd lenny królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1457 roku sprzedał królowi Księstwo Oświęcimskie, ale bez Żywca i terenów otaczających miasto, ponieważ te należały już do Skrzyńskich. Książę Jan IV zamieszkał wówczas na zamku Wołek na Bujakowskim Groniu.
Ponieważ Skrzyńscy, a także Jan IV nadal zajmowali się rozbojami, król Kazimierz wysłał swe oddziały w 1460 oraz w 1462 roku, aby rozprawiły się z raubritterami. Zniszczona została wówczas warownia na Grojcu oraz zamek Wołek na Bujakowskim Groniu.
Po rozgromieniu rycerzy-rozbójników, Żywiec ostatecznie został sprzedany w 1465 roku królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, który włączył go do powiatu śląskiego.

W 1467 roku król nadał ziemię żywiecką, zwaną odtąd Państwem Żywieckim, Piotrowi Komorowskiemu h. Korczak – staroście spiskiemu i hrabiemu na Orawie i Liptowie (na Węgrzech). Kazimierz Jagiellończyk chciał w ten sposób odwdzięczyć się Piotrowi Komorowskiemu za pomoc udzieloną na Węgrzech małoletniemu królewiczowi Kazimierzowi. Chciał również wynagrodzić mu utracone liczne majątki na terenie Węgier, które król węgierski Maciej Korwin odebrał Komorowskiemu, karząc go za wsparcie polskiego króla.
Piotr wraz z rodziną przeniósł się wówczas do darowanego mu Żywca, do którego przynależały okoliczne wsie.

Po śmierci Piotra Komorowskiego w 1476 roku, Państwo Żywieckie odziedziczył jego małoletni syn Jan, który wraz z dobrami oddał się pod opiekę stryja Mikołaja.
Mikołaj zawarł z królem Węgier Maciejem Korwinem porozumienie, na mocy którego obiecał oddać Węgrom ziemię żywiecką w zamian za zwrot zamków orawskich, należących wcześniej do jego brata Piotra. Układ ten zaniepokoił króla Kazimierza Jagiellończyka, który podjął przeciwko Komorowskiemu akcję zbrojną, zakończoną m.in. zburzeniem zamku w Żywcu.
Mikołaj Komorowski popadł w niełaskę u polskiego króla, który odebrał mu Państwo Żywieckie.

Kiedy dorósł syn Piotra – Jan, król zwrócił mu dobra odziedziczone po ojcu.

Jan Komorowski w latach 1485 – 1500, na miejscu poprzedniej warowni żywieckiej wzniósł gotycki zamek. Stanęły wówczas trzy murowane wieże mieszkalne oraz wieża bramna z przejazdem w przyziemiu. Całe założenie otoczono murem obronnym z dwoma półkolistymi basztami łupinowymi od południa, okrągłą wieżą od północy i kwadratową wieżą od północnego wschodu. Okrągła wieża służyła jako więzienie.
W połowie XVI wieku Jan Spytek i Krzysztof Komorowscy rozbudowali gotycką warownię w renesansową, dwukondygnacyjną rezydencję. Połączono wówczas wieże mieszkalne oraz wieżę bramną, tworząc wewnętrzny dziedziniec. Dziedziniec ten z trzech stron otrzymał arkadowe krużganki na obu kondygnacjach. Elewacje ozdobione zostały dekoracją sgraffitową i zwieńczone attykami. Od południa dziedziniec zamknięto murem parawanowym z drewnianym gankiem strażniczym.
Po śmierci Jana Spytki, żywieckie dobra Komorowskich przypadły Mikołajowi Komorowskiemu, który okazał się hulaką, zawadiaką i utracjuszem. Prowadził on liczne i kosztowne wojny z sąsiadami, co doprowadziło do wielkiego zadłużenia posiadłości. W 1623 roku wierzyciele Komorowskiego najechali Żywiec i zdewastowali zamek. Mikołaj został zmuszony do wystawienia dóbr żywieckich na sprzedaż.

W 1624 roku Państwo Żywieckie zakupiła królowa Konstancja Habsburżanka, żona Zygmunta III Wazy. Królowa zleciła przebudowę zamku – nadbudowano wówczas trzecią kondygnację i wzniesiono południowe skrzydło zamku. Spadkobiercami królowej Konstancji byli jej synowie – król Jan Kazimierz Waza oraz biskup Karol Ferdynand Waza.
Podczas potopu szwedzkiego, w 1656 roku zamek na krótko został zdobyty, splądrowany i częściowo zniszczony.
Król Jan Kazimierz dwukrotnie przebywał w Żywcu – raz podczas powrotu ze Śląska do Polski, a także w 1669 roku, kiedy po abdykacji opuszczał Polskę.

Po śmierci Jana Kazimierza Wazy Państwo Żywieckie w latach 1672 - 1675 dzierżawił Wawrzyniec Wodzicki h. Leliwa – sekretarz dworu królewskiego.

Kolejnym dzierżawcą był Jan Wielopolski h. Starykoń – kanclerz wielki koronny, który w 1678 roku zakupił dobra żywieckie.
Początkowo odbudował zamek po zniszczeniach potopu szwedzkiego.
W latach 1708 – 1723 Wielopolscy rozbudowali i zmodernizowali zamek. Zlikwidowano wówczas północną wieżę więzienną i południowe baszty łupinowe. Rozebrano również dotychczasowe, południowe skrzydło zamku i zbudowano nowe, oparte o mur kurtynowy. Uzyskano w ten sposób większy dziedziniec wewnętrzny, na którym uzupełniono brakujące krużganki. Nowe skrzydło uzyskało dwa skrajne, południowe ryzality, występujące znacznie przed lico elewacji. W południowym skrzydle umieszczono kaplicę. Rezydencja otrzymała wysokie dachy z barokowymi szczytami, nowe elewacje, a kwadratową wieżę nakryto barokowym hełmem. Zamek uzyskał także nowy dziedziniec zewnętrzny, otoczony barokowymi oficynami i budynkami gospodarczymi. Powstała okazała rezydencja w stylu barokowym z renesansowym dziedzińcem.
Na południe od zamku Wielopolscy założyli ogród zamkowy w stylu włoskim, złożony z kwater, z regularnie posadzonym drzewostanem.
Z czasem Państwo Żywieckie uległo uszczupleniu w wyniku podziałów spadkowych. W połowie XVIII wieku składało się już tylko z miasta Żywca i sześciu kluczy majątków.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Państwo Żywieckie znalazło się w zaborze austriackim, na terenie Galicji i Lodomerii. Księstwo Cieszyńskie należało wówczas do księcia sasko-cieszyńskiego Alberta Kazimierza, polskiego królewicza, syna Augusta III Sasa i Marii Józefy Habsburżanki (ostatniej koronowanej królowej Polski). Książę rozpoczął powiększanie dóbr książęcych przez zakupy wielu majątków. Był dobrym gospodarzem i doprowadził do wzrostu znaczenia księstwa Cieszyńskiego.

W 1822 roku Księstwo Cieszyńskie po swych przybranych rodzicach (księciu Albercie Kazimierzu sasko-cieszyńskim i arcyksiężnej Marii Krystynie Habsburżance) odziedziczył arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg.

Adam Wielopolski, nie mogąc zapanować nad ubożeniem majątku, w latach 30. XIX wieku wystawił Państwo Żywieckie na sprzedaż.

W 1838 roku Karol Ludwik Habsburg zakupił od Adama Wielopolskiego majątek żywiecki i włączył go w skład Komory Cieszyńskiej, która zarządzała prywatnymi dobrami książąt cieszyńskich. Książę Karol Ludwik nadal powiększał dobra książęce, a także dbał o rozwój rolnictwa i przemysłu na terenie swych posiadłości.

Jego syn arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg również wspierał rozwój przemysłu. W 1856 roku z jego inicjatywy powstał Arcyksiążęcy Browar w Żywcu, który istnieje do dziś.

Albrecht Fryderyk w latach 1858 – 1871 przebudował zamek żywiecki w stylu modnego wówczas historyzmu, a wnętrza zamkowe przeznaczył na siedzibę urzędów oraz na mieszkania urzędników dóbr żywieckich.
Z polecenia arcyksięcia przekomponowano ogród zamkowy ze stylu włoskiego w krajobrazowy park angielski.
Arcyksiążę Albrecht Fryderyk nigdy nie mieszkał w żywieckim zamku. Na swoje potrzeby przebudował na pałac część barokowych oficyn zamkowych, zwanych odtąd pałacem arcyksięcia Albrechta, a później Nowym Zamkiem.

W 1895 roku Państwo Żywieckie odziedziczył arcyksiążę Karol Stefan Habsburg, który rozbudował pałac Albrechta i zamieszkał w Żywcu. Został on protoplastą żywieckiej linii Habsburgów. W 1907 roku zadeklarował polskość swej rodziny i prowadził propolską politykę.
Po I wojnie światowej, kiedy Żywiec znalazł się w granicach Polski, Habsburgowie żywieccy wystąpili o obywatelstwo polskie, które przyjęli w 1920 roku, zachowując jednocześnie swoje posiadłości. W okresie międzywojennym część swych terenów podarowali państwu polskiemu.

W czasie II wojny światowej, kiedy ówczesny właściciel Państwa Żywieckiego – arcyksiążę Karol Olbracht odmówił podpisania volkslisty, władze III Rzeszy zagarnęły majątek żywieckich Habsburgów, a Karola Olbrachta aresztowano i uwięziono w cieszyńskim więzieniu.
Po II wojnie światowej, w 1944 roku, na podstawie Dekretu NKWD o reformie rolnej, Państwo Żywieckie przestało istnieć, a dotychczasowi właściciele, którym Niemcy odebrali majątek, nie odzyskali go. Ponownie zostali wywłaszczeni, tym razem przez władze PRL-u, które żywieckim Habsburgom odebrały nie tylko majątek, ale też polskie obywatelstwo.

Stary Zamek stał się własnością gminy Żywiec. W zamkowych pomieszczeniach znajdowały się mieszkania lokatorskie, archiwum, biura organizacji młodzieżowych, biblioteka miejska oraz biura przedsiębiorstwa „Las”. Tutaj po wojnie przechowywano również ocalałe zbiory Muzeum, do czasu wyremontowania nowego lokalu w budynku Siejby. Z czasem wykwaterowano z zamku lokatorów. W latach 1976 – 1989 Stary Zamek poddany został remontowi. Wówczas w piwnicach zamkowych powstała kawiarnia „Rycerska”. Na początku lat 90. XX wieku administratorem Starego Zamku został Zespół Zamkowo-Parkowy, który prowadził tu działalność kulturalną, oświatową i wystawienniczą.
Od 2005 roku żywiecki Stary Zamek jest siedzibą Muzeum Miejskiego.
W 2014 roku Karol Stefan Habsburg i Renata Habsburg de Zulueta (dzieci arcyksięcia Karola Olbrachta Habsburga) widząc, że obiekty będą służyć społeczeństwu, zrzekli się roszczeń reprywatyzacyjnych do Starego Zamku i Parku Habsburgów. Nie zrzekli się natomiast praw do pałacu Habsburgów, zwanego Nowym Zamkiem.

W pierwszej dekadzie XXI wieku remontowi zostały poddane elewacje zewnętrzne Starego Zamku. Żywiecki zamek zachował swój neogotycki styl, nadany mu w XIX wieku przez Karola Pietschkę, na zlecenie arcyksięcia Albrechta Fryderyka Habsburga.
Zamek jest budowlą trzykondygnacyjną, otynkowaną, z czworoboczną, XV-wieczną wieżą w północno-wschodnim narożniku. Wieża zwieńczona jest krenelażem i opięta od północy i wschodu masywnymi, niezbyt wysokimi szkarpami. Podobną szkarpą wsparty jest północny narożnik zamku, a także dwoma szkarpami wzmocniona jest centralna część elewacji zachodniej. Elewację południową przełamują dwa skrajne ryzality, znacznie występujące przed lico elewacji.
Frontową elewację wschodnią zdobi ryzalit zakończony szczytem w kształcie trapezu z kołem w zwieńczeniu. Takim samym szczytem zwieńczony jest południowy kraniec elewacji wschodniej. Szczyty te kryją poprzeczne dachy facjatek, a ich okna w dekoracyjnych obramieniach są dodatkową ozdobą szczytów.
Zamek żywiecki przykrywają dwuspadowe dachy kryte blachą miedzianą.
We wschodnim ryzalicie znajduje się główne wejście do zamku, które prowadzi na renesansowy dziedziniec arkadowy.
Dziedziniec wewnętrzny jest największą ozdobą zamku. Ze wszystkich stron otaczają go trzykondygnacyjne krużganki. Okrągłołukowe arkady na parterze wsparte są na masywnych kolumnach toskańskich, na pierwszym piętrze zastosowano nieco lżejsze kolumny o gładkich trzonach z głowicami jońskimi, natomiast arkady drugiego piętra wspierają żeliwne słupy, które w XIX wieku zastąpiły pierwotne słupy drewniane. Galerie parteru i pierwszego piętra przykryte są sklepieniami krzyżowymi, natomiast galerie drugiego piętra sklepione są poprzeczną kolebką. Galeria pierwszego piętra posiada balustradę z kamiennych tralek, a drugie piętro wyposażone jest w płaskorzeźbioną balustradę drewnianą. Na dziedzińcu zachowało się kilka zabytkowych portali z piaskowca – od gotyckich po barokowe. Najstarszy z nich z łacińską inskrypcją, pochodzi z 1571 roku.

Dziś w Starym Zamku żywieckim mieści się Muzeum Miejskie, Urząd Stanu Cywilnego, a w części przyziemia również kawiarnia Rycerska.

Muzeum eksponuje kilka wystaw stałych, dotyczących Żywca i Żywiecczyzny, a także organizuje wiele wystaw czasowych.
Na II piętrze zamku eksponowana jest wystawa „Historia i Tradycja miasta Żywca”. Znajdują się tu dokumenty dotyczące dziejów miasta, duża kolekcja pamiątek cechowych, stroje mieszczan żywieckich, ikonografia dawnego Żywca, a także XIX-wieczny salonik bidermeierowski i gabinet arcyksięcia Stefana Habsburga oraz fotografie i inne pamiątki związane z żywieckimi Habsburgami.
Na I piętrze mieści się wystawa „Sztuka sakralna Żywiecczyzny”, gdzie prezentowane są gotyckie i renesansowe obrazy, pochodzące z żywieckich kościołów. Eksponowane są tu również obrazy sakralne kilku XIX-wiecznych, żywieckich malarzy cechowych. Do muzeum trafiły również rzeźby, sprzęty, szaty liturgiczne, relikwiarze i inne zabytki sakralne z żywieckich świątyń.
I piętro jest również miejscem eksponowania wystaw czasowych.
Na parterze znajduje się wystawa archeologiczna, gdzie prezentowane są eksponaty z wykopalisk na górze Grojec oraz z rejonu Starego Zamku. Wyeksponowany został na tej wystawie fundament jednej z pierwszych baszt zamkowych, a także fragmenty zamkowej kamieniarki i kafli z zamkowych pieców. Ciekawe są również eksponaty z góry Grojec, gdzie odkryto ślady dwóch kultur – łużyckiej i puchowskiej. Stąd m.in. pochodzą kamienne topory i krzemienna siekiera oraz fragmenty naczyń grafitowych, które mogą świadczyć o obecności celtyckich Kotynów w Kotlinie Żywieckiej.
W dwóch salach XV-wiecznej wieży rycerskiej zorganizowano ekspozycję „Konfessaty czyli Sądy, Wyroki i Tortury w Żywcu”. Przedstawiono tu narzędzia tortur, ale też zapisy kronikarskie dotyczące prawodawstwa w Polsce i Europie na przestrzeni wieków.
W wozowni prezentowana jest „Kultura ludowa Żywiecczyzny”. Można tu obejrzeć przedmioty codziennego użytku, zdobnictwo ludowe, malarstwo na szkle, rzeźbę w drewnie i kamieniu, drewniane zabawki dla dzieci, a także ozdoby bibułkowe. Wyeksponowany został fragment izby góralskiej z XIX wieku, a także kuźnia, warsztat garncarski, stolarski, tkacki oraz drewniane formy do pierników. Ekspozycję uzupełnia kolekcja kostiumów związanych ze zwyczajami noworocznymi na Żywiecczyźnie oraz rekwizyty kolędników.
Dział Przyrodniczy mieści się w zabytkowej stajni zamkowej. Wystawa prezentuje ok. 200 okazów fauny Żywiecczyzny. Są tu okazy ptaków drapieżnych, grzebiących i brodzących, ptactwo pospolite oraz małe i duże ssaki, a także trofea myśliwskie. Ekspozycję uzupełniają okazy paleontologiczne w postaci kości i ciosów mamuta, znalezionych na terenie Starej Cegielni w Żywcu.
Najmłodszym działem Muzeum Miejskiego jest Park Miniatur, otwarty w lipcu 2020 roku. Obok pałacu Habsburgów zgromadzono 23 miniatury obiektów wybudowanych przez właścicieli Żywca. Są to miniatury kościołów, dworów i leśniczówek. Poza tym, w salach na parterze pałacu Habsburgów zorganizowano ekspozycję „Od Komorowskich do Habsburgów”, obejmującą okres od XV wieku do II wojny światowej. Na wystawie tej, oprócz miniatur kolejnych etapów rozbudowy Starego Zamku żywieckiego, w salach pałacowych zorganizowano ekspozycję prezentującą tradycję, zwyczaje, stroje oraz organizację życia kolejnych rodów właścicieli Żywca.

Bardzo ciekawe wystawy muzealne zachęcają do bliższego poznania Żywiecczyzny, a także przybliżają zmienne dzieje przygranicznej warowni żywieckiej.