Lębork – Sanktuarium św. Jakuba Apostoła

Opis

Kościół św. Jakuba Apostoła w Lęborku zaczęto budować prawdopodobnie razem z miastem, w latach 40. XIV wieku. Budowę tę zakończono dopiero na początku XV wieku.
Była to gotycka świątynia orientowana, trójnawowa o układzie halowym, z czteroprzęsłowym korpusem nawowym i trójprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium. Prezbiterium otrzymało tę samą szerokość, co nawa główna, lecz było od niej niższe. Do prezbiterium od strony północnej przylegała dwuprzęsłowa zakrystia. Kościół pierwotnie był przesklepiony.
Przy zachodniej ścianie świątyni wznosiła się wysoka wieża, zbudowana na planie prostokąta, przykryta dachem namiotowym. Korpus nawowy przykrywał dach dwuspadowy, natomiast prezbiterium i zakrystię - wspólny dach trójspadowy.
Świątynia zbudowana została z czerwonej cegły o wątku gotyckim i opięta szkarpami. Główne wejście do świątyni prowadziło od zachodu, przez portal umieszczony w wieży, gdzie w przyziemiu znajdowała się kruchta.
Po wprowadzeniu na Pomorzu reformacji, w 1535 roku kościół św. Jakuba został zamieniony na świątynię protestancką. Po śmierci ostatniego z Gryfitów i po powrocie ziemi lęborskiej pod panowanie polskiego króla, biskup kujawski przywrócił tu religię katolicką.
Kościół św. Jakuba w Lęborku został ponownie konsekrowany 20 października 1640 roku, przez biskupa kujawskiego Macieja Łubieńskiego.

Kiedy w 1657 roku, na mocy traktatów welawsko-bydgoskich, elektor brandenburski otrzymał m.in. ziemię lęborsko-bytowską, ustępujący z Lęborka Szwedzi wzniecili w mieście potężny pożar. Spłonęło wówczas wiele domów, a kościół został poważnie uszkodzony. Spłonęły dachy i sklepienia, a także zniszczone zostało wyposażenie świątyni.
Odbudowa kościoła trwała bardzo długo. Podobno ówczesny proboszcz parafii św. Jakuba podjął decyzję, że wierni muszą sami odbudować świątynię. Powodem takiej decyzji mógł być brak wsparcia finansowego ze strony luterańskiej Brandenburgii, w skład której weszła ziemia lęborska.
Do 1702 roku wyremontowano jedynie prezbiterium i przykryto je drewnianym stropem. Korpus nawowy oraz wieża pozostawały jeszcze niezabezpieczone dachami. Podczas tej odbudowy zamurowano okno we wschodniej ścianie prezbiterium, aby zamontować nowy ołtarz.
Prace remontowe trwały nadal, jednak z powodu zwietrzenia niezabezpieczonych murów wieży, z konieczności została ona obniżona o 5 stóp, po czym wzmocniono ją i zwieńczono hełmem. W wieży zawieszono również dwa nowe dzwony. Korpus nawowy nakryto dachem, a wewnątrz kościoła zamontowano cztery ołtarze boczne.
W 1766 roku nawę główną kościoła nakrywał drewniany, polichromowany strop, natomiast nawy boczne przykryte były jedynie dachem, z widoczną więźbą dachową.
W wyposażeniu świątyni przybyła drewniana ambona i chrzcielnica, a także nowe tabernakulum z kości słoniowej.
Kościół w takim stanie przetrwał do 1818 roku, kiedy to świątynia, odbudowywana z tak wielkim trudem, znów została zniszczona. Tym razem był to huragan, który zerwał dach korpusu nawowego i hełm wieńczący wieżę, a także zniszczył okna.
Kościół odbudowano w 1822 roku. Do 1834 roku wyposażano świątynię w kolejne ołtarze boczne, a także zamontowano organy, wykonane w Szczecinie przez organmistrza Grüneberga.
Pod koniec XIX wieku podjęto decyzję o gruntownym remoncie świątyni. Remont ten przeprowadzono dopiero w latach 1907 – 1910, według projektu rządowego inspektora budowlanego Petersa. Prace budowlane nadzorował architekt Fromm.
Podczas tego remontu przesklepiono nawy świątyni oraz przeprowadzono rekonstrukcję podziału wysokich, gotyckich okien. W tym okresie prezbiterium i wieża otrzymały schodkowe szczyty, kryjące dwuspadowe dachy. Do południowej nawy dobudowano kruchtę boczną, również zwieńczoną schodkowym szczytem, a do północnej ściany wieży dostawiono prostokątny przedsionek. W tym okresie odnowiono także wyposażenie świątyni.
Po przeprowadzeniu remontu, kościół został ponownie konsekrowany w dniu 13 września 1910 roku.

Obecnie kościół św. Jakuba znajduje się w rękach zakonu franciszkanów i to oo. franciszkanie sprawują posługę duszpasterską w parafii.

Kościół św. Jakuba zbudowany jest z czerwonej cegły. Elewacje zewnętrzne świątyni nie są otynkowane. Tynk pojawia się na fryzie, obiegającym kościół powyżej okien, a także wypełnia powierzchnię dekoracyjnych blend.
Świątynia została opięta wysokimi, uskokowymi szkarpami, między którymi mieszczą się wysokie, ostrołukowe okna trójdzielne lub dwudzielne. Okna te wypełnione są pięknymi witrażami.
Ponad oknami całą świątynię opasuje tynkowy fryz, ponad którym w elewacji południowej i północnej umieszczono rząd ostro- i okrągłołukowych, tynkowanych wnęk.
Elewację wschodnią prezbiterium zdobią duże, ostrołukowe blendy, z których środkowa jest miejscem po zamurowanym oknie. Ścianę wschodnią prezbiterium wieńczy schodkowy szczyt z blendami i ceglanymi sterczynami.
Elewację zachodnią i wschodnią korpusu nawowego, a także zakrystii oraz północną elewację zachodniego przedsionka, zdobią smukłe, ostrołukowe blendy, w części korpusu nawowego również tryforyjne i biforyjne.
W południowej kruchcie, ponad szerokim, ostrołukowym portalem neogotyckim, umieszczono szczyt schodkowy, kryjący dwuspadowy dach kruchty. Szczyt ten ozdobiony jest dwudzielnymi niszami o tynkowanych wnękach.
Elewacje masywnej, czworobocznej wieży zachodniej, dominującej nad korpusem świątyni, ożywione są wysokimi, płytkimi, profilowanymi wnękami ostrołukowymi. W polach nisz znajdują się otwory dzwonne. Południowe i północne ściany wieży zwieńczone są neogotyckimi szczytami schodkowymi. Południowy szczyt wieży zwieńczony jest krzyżem, natomiast na północnym szczycie umieszczono chorągiewkę wiatrowskazu w formie kogucika. Poniżej szczytów wieży umieszczono tarcze zegara wieżowego.
Do kościoła prowadzi kilka portali. Główne wejście znajdowało się od strony zachodniej, w wieży, gdzie w przyziemiu mieściła się kruchta. Drugi portal znajduje się w kruchcie południowej. Poza tym do świątyni prowadzą jeszcze dwa wejścia od zachodu – północne przez przedsionek do północnej nawy i południowe, bezpośrednio do nawy południowej. Bezpośrednio do nawy północnej prowadzi jeszcze portal północny. Jest jeszcze północne wejście do zakrystii, z której można przejść do prezbiterium lub do nawy północnej.

Wnętrze kościoła jest otynkowane, podzielone na nawy parami ośmiobocznych filarów międzynawowych.
Prezbiterium, nawę główną, nawy boczne i kruchtę zachodnią przykrywają sklepienia gwiaździste o profilu ostrołukowym, z ceglanymi żebrami. Jedynie w zakrystii zachowały się pierwotne sklepienia kryształowe.
Do najstarszych elementów wyposażenia świątyni należą płyty nagrobne, wmurowane w ściany prezbiterium, w tym dwie renesansowe z XVI wieku.
Z barokowego wyposażenia najstarszy jest ołtarz główny, pochodzący z początku XVIII wieku, który w 1722 roku został polichromowany przez Stanisława Kitowskiego. Jest to ołtarz dwukondygnacyjny. Główne pole dolnej kondygnacji zajmuje XX-wieczny obraz Ukrzyżowania z postaciami Marii i Marii Magdaleny. Po bokach obrazu znajdują się dwie pary kolumn o gładkich trzonach i korynckich głowicach. Między tymi kolumnami ustawiono figury Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Górna kondygnacja ołtarza mieści obraz patrona parafii – św. Jakuba Apostoła, ujęty w parę kolumn. Po bokach górnej kondygnacji znajdują się figury aniołów, natomiast w zwieńczeniu ołtarza umieszczono figurę św. Michała Archanioła. Mensę ołtarzową flankują niskie, kulisowe ścianki z drzwiczkami. Ścianki te zwieńczone zostały figurami apostołów.
Ołtarz główny zdobi bogato rzeźbione w kości słoniowej, barokowe tabernakulum, pochodzące z pierwszej ćwierci XVIII wieku.
Z ok. połowy XVIII wieku pochodzą dwa jednokondygnacyjne, barokowe ołtarze, umieszczone przy wschodnich ścianach naw bocznych. Jest to ołtarz św. Antoniego z Padwy w nawie północnej oraz ołtarz Matki Bożej Niepokalanej w nawie południowej.
Zachowały się również jednokondygnacyjne ołtarze boczne z przełomu XVIII i XIX wieku. W nawie południowej jest ołtarz z obrazem Zdjęcia z Krzyża i figurami świętych, natomiast ołtarz w nawie północnej poświęcony jest Świętej Rodzinie, z obrazem Świętej Rodziny i figurami świętych.
Przy drugim filarze od tęczy, z lewej strony znajduje się rokokowa ambona z polichromowanego drewna. Baldachim ambony wieńczy figura św. Jakuba Apostoła.
W świątyni zachowały się również zabytki ruchome, w postaci paramentów liturgicznych. Są to m.in. gotyckie i barokowe lichtarze ołtarzowe, monstrancje, kielichy mszalne i pateny.

Dnia 25 lipca 2010 roku kościół św. Jakuba w Lęborku został podniesiony do godności Sanktuarium Diecezjalnego św. Jakuba Apostoła.

W Lęborku już w średniowieczu odbywały się słynne na całą Polskę Jarmarki św. Jakuba. Niegdyś były one okazją do wzajemnych spotkań kupców i rzemieślników. Obecnie Jarmark, reaktywowany po latach przez franciszkanów, jest cykliczną imprezą kulturalną, rozrywkową, towarzyską, sportową i oczywiście handlową., połączoną z aspektem religijnym – odpustem ku czci św. Jakuba Apostoła.