Twierdza Wisłoujście

Opis

Nazwa Wisłoujście pochodzi z czasów, gdy ujście Wisły do Bałtyku znajdowało się na północ od twierdzy, w bezpośrednim jej sąsiedztwie. Było to miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, ponieważ pozwalało kontrolować ruch statków wpływających i wypływających z Gdańska. Port gdański znajdował się wówczas nad Motławą, kilka kilometrów od brzegu morskiego. Wisłoujście osłaniało Gdańsk od strony morza i uniemożliwiało zaskoczenie miasta przez nieprzyjaciela.
Pierwsze wzmianki o istnieniu strażnicy w tym miejscu pochodzą z XIV wieku. Strażnica ta była budowlą drewnianą, często niszczoną przez nieprzyjaciół i siły natury w postaci silnych sztormów.

Po wyswobodzeniu się Gdańska spod panowania krzyżackiego, w 1482 roku wzniesiono murowaną wieżę cylindryczną, która miała służyć do celów obronnych oraz jako latarnia morska. Na jej szczycie w nocy rozpalano ogień, aby wskazywał drogę statkom zmierzającym do Gdańska. Sama wieża nie dawała dostatecznej obrony, wobec tego w latach 1518 - 1521 wokół latarni zbudowano drewniane umocnienia, w których stacjonowali strażnicy.
W 1562 roku w miejscu drewnianych umocnień wzniesiono trzykondygnacyjny, murowany wieniec z kazamatami. W latach 1573 - 1577 wieżę i wieniec otoczono prostokątnym murem obronnym z blokhauzami w narożach. Dodatkowo całość otoczono palisadą i fosą wodną.

W 1584 roku, po konflikcie Gdańska z królem Stefanem Batorym, rozpoczęto naprawę i modernizację twierdzy. Naprawiono wieniec i wieżę, którą podniesiono o trzy kondygnacje. Nie odbudowano natomiast blokhauzów. W 1593 roku wieżę przykryto renesansowym hełmem.
W latach 1586 - 1602 wokół wieńca wzniesiono czterobastionowy Fort Carre. Bastiony posiadały kazamaty i działobitnie. Ściany bastionów wymurowano z cegły, wzmacniając ich naroża ciosami kamiennymi. Bastiony nosiły nazwy: Artyleryjski, Ostroróg, Południowo-Wschodni i Furta Wodna. W czole tego bastionu znajdowało się wyjście na zewnątrz, do mogących tu przybijać statków. Fort Carre otoczono fosą, zasilaną wodami Wisły. Przez fosę prowadził most zwodzony do bramy fortu, umieszczonej w murze między bastionami. Na portalu wejściowym widnieje data 1602, która świadczy o zakończeniu prac modernizacyjnych w twierdzy.

W latach 1624 - 1625 w celu osłonięcia fortu przed bezpośrednim atakiem, zbudowano Szaniec Wschodni, składający się z pięciu bastionów i dwóch rawelinów, poprzedzonych fosą. Bastiony te noszą nazwy: Wiślany, Bielnik, Świński Łeb, Ostroróg i Pucki. Na lewym brzegu Wisły powstał bliźniaczy Szaniec Zachodni.

W połowie XVII wieku wokół wieńca zbudowano Domki Oficerskie. Były to dwukondygnacyjne kamieniczki zwieńczone trójkątnymi szczytami, które służyły za mieszkania oficerom załogi twierdzy. Jedną z takich kamieniczek był Dom Komendanta. Wejście do tego domu prowadziło schodami na piętro, poprzez kamienny, ozdobny portal i taras z kamienną balustradą.
W 1709 roku spłonęła wieża. Pożar zniszczył hełm i wnętrze wieży. Podczas odbudowy wieżę podwyższono i przykryto hełmem późnobarokowym.

Na skutek działalności wód morskich i Wisły, uformował się półwysep Westerplatte na północ od twierdzy, który oddzielił ją od morza. Z powodu odsunięcia się brzegu morskiego od twierdzy, w 1758 roku podjęto decyzję o wyłączeniu latarni morskiej na wieży. Funkcję tę przejęła latarnia w Nowym Porcie, ale wieża w twierdzy nadal służyła jako punkt obserwacyjny.
Późnobarokowy hełm na wieży przetrwał do 1889 roku, kiedy spłonął od pioruna. Później przykryto wieżę wysokim stożkiem z czarnego łupka.

Twierdza Wisłoujście była świadkiem wielu wydarzeń, ważnych dla historii Polski i Gdańska.
Szturmował ją król Stefan Batory, flota Zygmunta III Wazy stacjonująca w twierdzy stoczyła zwycięską bitwę pod Oliwą z wojskami szwedzkimi. Twierdza broniła również legalnie wybranego króla Stanisława Leszczyńskiego, stawiała opór wojskom napoleońskim, a później pruskim i rosyjskim.

Po I wojnie światowej Gdańsk zdemilitaryzowano, a twierdza stała się bazą żeglarską.
Podczas II wojny światowej służyła za magazyny, a w 1945 roku uległa dużym zniszczeniom podczas ostrzału artyleryjskiego.

Po wojnie prowadzono prace budowlane i rekonstrukcyjne w twierdzy, która w 1974 roku została przekazana w zarząd Muzeum Historii Miasta Gdańska.

Twierdza Wisłoujście jest unikalnym w skali Europy i świata zabytkiem sztuki fortyfikacyjnej, z nawarstwiającymi się na przestrzeni wieków, różnymi stylami architektonicznymi. Do dziś zachowała się wieża, wieniec wokół wieży, domki oficerów z domem komendanta, umocnienia Fortu Carre oraz Szaniec Wschodni z jednym rawelinem.

Twierdza jest częściowo udostępniona do zwiedzania, tel.: 58 343 14 05, e-mail: twierdza@mhmg.pl