Orneta - Kościół św. św. Janów

Opis

W 1312 roku, w momencie nadania Ornecie praw miejskich, istniał tu już kościół parafialny. Świadczy o tym dokument biskupa warmińskiego Eberharda, z lutego 1312 roku, w którym biskup wymienia proboszcza orneckiego Henryka. Pierwszą świątynią w Ornecie był prawdopodobnie drewniany kościół, wzniesiony w pierwszych latach XIV wieku.

W 1337 roku papież Benedykt XII powołał na stolicę diecezji warmińskiej biskupa Hermana z Pragi. Nowy biskup w 1338 roku, na miejscu dotychczasowej, drewnianej świątyni w Ornecie, rozpoczął budowę nowego, murowanego kościoła.
Kilka lat później, w 1341 roku przeniósł z Braniewa do Ornety swoją siedzibę. W ten sposób zamek ornecki stał się na krótko główną siedzibą diecezji warmińskiej. W 1350 roku kolejny biskup - Jan z Miśni przeniósł stolicę diecezji do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie jego poprzednik rozpoczął budowę okazałego zamku.
Budowę kościoła w Ornecie zakończono już po śmierci biskupa Hermana, który zmarł 31 grudnia 1349 roku.
Wniesiono gotycki, trójnawowy, orientowany kościół o budowie bazylikowej. Powstała krótka, czteroprzęsłowa świątynia, bez wyodrębnionego prezbiterium. Od zachodu do kościoła dostawiona została 45-metrowa, czworoboczna, masywna wieża.
Świątynia po raz pierwszy została konsekrowana w 1379 roku przez biskupa warmińskiego Henryka III Sorboma, pw. Boga Wszechmogącego, Chwalebnej Dziewicy Maryi i św. Jana Ewangelisty.

Pod koniec XIV wieku do naw bocznych zaczęto sukcesywnie dostawiać tej samej wysokości kaplice, szeroko otwarte do naw bocznych. W ciągu XV wieku powstało 10 kaplic, pięć północnych i pięć południowych. Po wybudowaniu kaplic po bokach wieży, wieżę włączono do korpusu nawowego świątyni. Dobudowanie kaplic spowodowało zmianę konstrukcji dachów nad nawami bocznymi. Kaplice wraz z bocznymi nawami świątyni przykryto wysokimi, osobnymi dachami dwuspadowymi, usytuowanymi prostopadle do dachu nawy głównej. Załamania dachowe nad kaplicami wyposażono w gargulce, odprowadzające wodę z połaci dachowych, wysunięte daleko poza mury świątyni. Z końca XV wieku pochodzą również attyki wieńczące wschodnią i zachodnią elewację. Te ceglane, gotyckie mury attykowe, osłaniające dachy naw bocznych i kaplic, zostały ozdobione blendowaniem.
Po tak poważnej przebudowie, w 1494 roku kościół ornecki ponownie został konsekrowany, otrzymując jednocześnie nowych patronów, którymi zostali św. Jan Chrzciciel i św. Jan Ewangelista. Ponownej konsekracji świątyni dokonał biskup sufragan płocki Jakub.

Podczas wojen krzyżackich w latach 1519 – 1525, przez Warmię przetaczały się wojska polskie, krzyżackie, niemieckie, mazowieckie, i in. Działania wojenne nie oszczędziły też Ornety. Miasto w 1520 roku było oblegane przez Wielkiego Mistrza Krzyżackiego – Albrechta Hohenzollerna i choć dowódca obrony miasta - Stanisław Radwankowski po 8 dniach oblężenia poddał biskupie miasto Krzyżakom, nie obyło się bez zniszczeń.
Ucierpiała również ornecka fara. Po zakończeniu działań wojennych przeprowadzono remont świątyni. Przebudowano wówczas szczyty kaplic, ozdabiając je blendami i sterczynami. Elewacje kościoła otrzymały pięknie tłoczone w cegle fryzy, przedstawiające głowy i popiersia kobiece i męskie oraz dekorację roślinną.
Był to ostatni remont orneckiej fary, wprowadzający zmiany w wyglądzie zewnętrznym świątyni. Od połowy XVI wieku nie wprowadzono żadnych zmian w konstrukcji bryły kościoła.
W XVIII wieku wymieniono wyposażenie fary na barokowe, pozostawiając na ścianach gotyckie polichromie.
Kompleksowy remont i renowację ornecka świątynia przeszła na przełomie XIX i XX wieku, jednak nie wprowadzono wówczas istotnych zmian konstrukcyjnych.
Świątynia oparła się zniszczeniom I i II wojny światowej i w niezmienionym kształcie przetrwała do naszych czasów. Dzięki temu możemy dziś podziwiać jeden z najcenniejszych, gotyckich zabytków sakralnych na Warmii.

Ornecka fara jest orientowanym kościołem, zbudowanym z czerwonej cegły, o nieotynkowanych elewacjach. Trzynawowa, czteroprzęsłowa świątynia o konstrukcji bazylikowej, bez wyodrębnionego prezbiterium, stwarza wrażenie szerokiej, lecz dość krótkiej świątyni. Dodatkowo, między boczne przypory kościoła zostały wbudowane rzędy kaplic, co jeszcze poszerzyło świątynię.
Dominantę kościoła stanowi 45-metrowa, masywna, czworoboczna wieża, wbudowana od zachodu w korpus nawowy. Elewacja wieży stanowi jedną płaszczyznę z licem zachodniej, trójkondygnacyjnej fasady. W centralnej części fasady znajduje się ostrołukowy, ceglany portal główny, prowadzący do kruchty, mieszczącej się w przyziemiu wieży. Powyżej, ponad gzymsem, po bokach znajdują się dwa duże, ostrołukowe okna i nieco wyżej jedno mniejsze w wieży. Powyżej drugiego gzymsu, na osi fasady znajduje się wieża z wysoką, ostrołukową płyciną, w której umieszczone są większe i mniejsze okna. Po bokach wieży fasadę wieńczy wysoki mur attykowy, zdobiony ceglanymi sterczynami i blendowaniem. Blendy attyki z lewej strony wieży zdobione są dodatkowo ceglanymi wimpergami, co dodaje attyce lekkości. Wieża na samej górze ma ścięte naroża, dzięki czemu dach namiotowy przykrywający wieżę ma również ścięte naroża.
Mocno dekorowana jest także wschodnia elewacja świątyni, którą zdobią ostrołukowe okna z dekoracją maswerkową i laskowaniem, a także szczyt flankowany gotycką attyką. Zarówno szczyt, jak też attyka zdobione są licznymi blendami i pinaklami. Na osi elewacji znajduje się trójbocznie zamknięta absyda, dostawiona do bryły świątyni, dziś zasłonięta od wewnątrz wysokim ołtarzem głównym. Absydę tę przykrywa dach o bardzo ciekawym kształcie, składający się z daszków dwuspadowych z trójkątnymi szczytami nad każdą ścianą absydy.
Pięknie prezentują się również elewacje boczne świątyni, zarówno północna, jak i południowa. Elewacje te posiadają po pięć dużych, ostrołukowych okien wypełnionych dekoracją maswerkową , między którymi mieszczą się pary blend. Ponad gzymsem wieńczącym wznoszą się szczyty osłaniające dwuspadowe dachy poprzeczne, przykrywające nawy boczne i kaplice. Szczyty te otrzymały bogatą dekorację gotycką: blendy z ceglanym laskowaniem, sterczyny i wimpergi. Między dachami, w załamaniach umieszczono miedziane rzygacze w postaci smoczych głów, do których dodatkowo dołączono rynny. Gargulce umieszczone są nad oknami, dlatego też rynny nie zostały poprowadzone pionowo w dół, lecz łukiem omijają ostrołukowe okna. Elewacje boczne zdobią piękne, ceglane fryzy, dekorowane głowami i popiersiami kobiet i mężczyzn, wicią roślinną, czy dekoracją z trójliści. W elewacji północnej mieści się portal północny, prowadzący do bocznej kruchty. Na lewo od wejścia usytuowane są dwa mniejsze okna zakrystii. Zakrystia i kruchta zostały umieszczone w dawnych kaplicach.
Ornecka fara przykryta jest ceramicznymi dachami dwuspadowymi, krytymi czerwoną dachówką.
W wieży kościelnej znajdują się cztery dzwony, zawieszone w 1922 roku. Największy poświęcony jest NMP Królowej Pokoju, kolejny św. Janowi Chrzcicielowi, następny św. Janowi Ewangeliście, najmniejszy natomiast św. Elżbiecie Węgierskiej – patronce Ornety.

Wnętrze świątyni przykrywają żebrowe sklepienia gwiaździste, wsparte na filarach międzynawowych.
Nawy boczne kościoła, niższe od nawy głównej, oddzielone są od niej ośmiobocznymi filarami. Kaplice otwierają się szerokimi arkadami do naw bocznych.
W wielu miejscach kościoła zachowały się gotyckie polichromie. Najcenniejsze z nich to: Koronacja NMP z ok. 1380 roku (malowidło zasłonięte obecnie przez ołtarz Świętej Rodziny), Pięć Panien Mądrych i Pięć Panien Głupich z lat 1420 – 1440 (na prawym filarze), Męczeństwo św. Sebastiana z początku XVI wieku oraz Święta Anna w asyście św. Jana Ewangelisty i św. Jakuba Większego z końca XV wieku (w kaplicy MB Częstochowskiej), czy też scena wypędzenia kupczących ze świątyni (na prawej ścianie kruchty podwieżowej).
Obok ołtarza głównego, w filarze ściennym znajduje się ścienne tabernakulum, zamykane gotyckimi drzwiczkami z oryginalnymi okuciami i zamkami.
W sklepieniu, nad balustradą okalającą prezbiterium, umieszczona jest płaskorzeźba, przedstawiająca ściętą głowę św. Jana Chrzciciela na misie.

Bogate wyposażenie świątyni jest w większości utrzymane w stylu barokowym.
Późnobarokowy, trójkondygnacyjny ołtarz główny ukończono w 1744 roku. W polu głównym umieszczony jest obraz Matki Bożej Ostrobramskiej (Miłosierdzia), a na zasuwie obraz św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus. Drugą kondygnację ołtarza zdobi obraz św. Elżbiety Węgierskiej – patronki miasta. Trzecią kondygnację zajmuje figura Marii Niepokalanej w glorii. Cały ołtarz dekorowany jest na każdej kondygnacji licznymi postaciami świętych pośród korynckich kolumn.
Nawę północną zamyka od wschodu neogotycki ołtarz św. Elżbiety Węgierskiej – patronki Ornety, zaprojektowany na początku XX wieku przez orneckiego proboszcza. Ponad ołtarzem znajduje się witraż z wizerunkiem patrona kościoła – św. Jana Chrzciciela.
Nawę południową zdobi neogotycki ołtarz skrzydłowy Serca Pana Jezusa. Nad tym ołtarzem znajduje się witraż drugiego patrona świątyni – św. Jana Ewangelisty.
Na filarach międzynawowych umieszczone są dwa ołtarze w stylu rokoko.
Na lewym filarze usytuowano ołtarz św. Józefa, zwany również ołtarzem Świętej Rodziny z 1764 roku. W ołtarzu tym umieszczony został obraz Świętej Rodziny z 1663 roku w otoczeniu figur św. Walentego i św. Apolonii z 1745 roku.
Prawy filar dekoruje rokokowy ołtarz NMP Różańcowej z 1761 roku z obrazem Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu figur św. Katarzyny Sjeneńskiej i św. Dominika z psem. Figury te posiadają wysoką wartość artystyczną.

W 1744 roku, razem z ołtarzem głównym powstała późnobarokowa ambona, umieszczona przy lewym filarze nawy głównej. Balustradę ośmiobocznej ambony zdobią figury Chrystusa i Ewangelistów, a także doktorów kościoła. U wejścia na schody ambony stoją figury św. Apostołów Piotra i Pawła. Baldachim ambony zdobi figura tryumfującego Zbawiciela.
Jednym ze starszych zabytków w orneckiej farze jest mosiężny żyrandol, wiszący na środku nawy głównej. Jest to żyrandol z figurą Błogosławionej Dziewicy, wykonany w 1576 roku przez Hermana Beringa z Gdańska.
Na zachodniej ścianie nawy głównej, na barokowym, wysuniętym do przodu chórze, ozdobionym herbem biskupa warmińskiego Andrzeja Krzysztofa Szembeka, mieszczą się barokowe organy z 1609 roku.

Ornecka fara posiada obecnie 8 kaplic, ponieważ dwie z dziesięciu zamieniono na zakrystię i północną kruchtę.
Z lewej strony obok wieży mieści się kaplica Świętego Krzyża. W jej północno-wschodnim narożniku ustawiona jest barokowa, drewniana chrzcielnica w formie zamykanej szafy. Ściany i drzwi tej chrzcielnicy, między korynckimi kolumnami, dekorowane są ażurową wicią roślinną. Chrzcielnica zwieńczona jest sceną chrztu Chrystusa na swobodnych wolutach. Kaplicę Świętego Krzyża przykrywa żebrowe sklepienie gwiaździste, pięknie dekorowane gotycką polichromią przedstawiającą proroków. Ściany kaplicy zdobią wizerunki Ewangelistów oraz scena Ukrzyżowania z 1907 roku.
Obok kaplicy Świętego Krzyża mieści się kaplica Zwiastowania, w której znajduje się obraz Zwiastowania NMP z 1663 roku. Na ścianie pod obrazem umieszczono figury tworzące scenę koronacji Marii przez Boga Ojca i Chrystusa.
Kolejną kaplicą jest kaplica Najświętszej Marii Panny z ołtarzem z alabastru i czarnego marmuru. W centralnym polu ołtarza pochodzącego z 1646 roku, usytuowana została figura Matki Bożej, u stóp której stoi figura Dzieciątka Jezus z kulą ziemską w rączce. Po bokach umieszczono figury św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W drugiej kondygnacji ołtarza znajduje się obraz Jezusa nauczającego w świątyni z 1814 roku, w otoczeniu św. Ignacego i św. Franciszka Ksawerego. W predelli ołtarza umieszczono płaskorzeźbę przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę. Wszystkie rzeźby ołtarza wykonane są z alabastru. Ołtarz ten pierwotnie znajdował się w kościele oo. Jezuitów w Braniewie. Zakupiono go ze zrujnowanej świątyni i ustawiono w orneckiej farze w 1814 roku. W kaplicy NMP znajdują się stalle ławników miejskich z 1570 roku, ozdobione herbem i wizerunkiem biskupa warmińskiego – kardynała Stanisława Hozjusza z 1579 roku
Kolejna kaplica na początku XIX wieku została zamieniona na kruchtę północną, z której prowadzą schody na piętro nad zakrystią, gdzie znajduje się mały chór.
Obok kruchty północnej mieści się zakrystia.
Po prawej stronie prezbiterium jest kaplica św. Katarzyny, której ściany ozdobiono obrazami, ponieważ z dawnego wyposażenia nic nie pozostało.
Obok kaplicy św. Katarzyny usytuowana została kaplica Matki Bożej Częstochowskiej z ołtarzem, w którego polu głównym mieści się obraz Jasnogórskiej Pani. Poprzednio była tu kaplica św. Anny i św. Sebastiana, których podobizny namalowane są na ścianach. Wizerunek św. Sebastiana został obudowany drugą kondygnacją ołtarza, a przedstawienie św. Anny umieszczone jest na południowej ścianie kaplicy. Kaplicę zamyka kuta krata z przełomu XVI i XVII wieku.
Środkowa kaplica południowa, to kaplica św. św. Piotra i Pawła z ołtarzem świętych z 1617 roku. W głównym polu ołtarza mieści się obraz z 1609 roku, przedstawiający Chrystusa i Apostołów w momencie wręczania Piotrowi kluczy do Królestwa Niebieskiego. Drugą kondygnację ołtarza stanowią skrzydła ołtarza skrzyniowego ze scenami męczeństwa św. Piotra i św. Pawła. Po bokach ołtarza umieszczono drewniane figury św. św. Piotra i Pawła. W predelli ołtarza mieści się malowidło przedstawiające drogę Chrystusa do Emaus w towarzystwie dwóch uczniów. W kaplicy św. św. Piotra i Pawła ustawiono ławy cechu szewców z 1651 roku.
Kolejną kaplicą jest kaplica Trzech Króli, w której na ścianie umieszczono drewniane, złocone figury Trzech Króli. Figury te pochodzą z dawnego ołtarza Trzech Króli i datowane są na 1740 rok. W kaplicy tej mieści się również duży, XVIII-wieczny krucyfiks z figurą ukrzyżowanego Chrystusa.
Po prawej stronie wieży znajduje się tzw. kaplica „Ciemna”, poświęcona Błogosławionej Dziewicy, w której na ścianie wschodniej przetrwała XVII-wieczna polichromia. W kaplicy tej ustawiono ławy rajców miejskich oraz konfesjonały z początku XX wieku.

Kościół św. św. Janów w Ornecie to jedna z piękniejszych świątyń na Warmii. Zachwyca niespotykaną bryłą, unikatową dekoracją elewacji, a także bogatym wystrojem i wyposażeniem.