Rzeka Krutynia

Opis

Krutynia ma ok 100 km długości, wypływa z jeziora Warpuńskiego na Pojezierzu Mrągowskim, na wys. 133 m n.p.m., uchodzi do jeziora Bełdany na wys. 116 m n.p.m. Na swej trasie posiada wiele malowniczych jezior oraz odcinki rzeczne o zmiennym charakterze. Na całej długości rzeki występuje ciekawa flora i fauna. Nad Krutynią można spotkać kormorany, bielika lub orła przedniego, gniazdujące w Puszczy Piskiej.
Na pojezierzach rzeki bardzo często zmieniają nazwy wtedy, gdy przepływają przez jezioro, które zbiera wody z innych, dodatkowych rzek i cieków. Tak dzieje się również z Krutynią, która przepływa przez ok. 20 jezior. Rzeka płynie początkowo wśród wzniesień morenowych, później przez równinę sandrową porośniętą lasami Puszczy Piskiej. Krutynia wypływa z jeziora Warpuńskiego i wąskim przesmykiem łączy się z jeziorem Zyndackim, a dalej wąską strugą ok. 1,3 km, w kierunku południowo-wschodnim, do jeziora Gielądzkiego.

Jezioro Gielądzkie ma 6,8 km długości, 1700 m szerokości i głębokość maksymalną 27 m. Jezioro posiada dobrze rozwiniętą linię brzegową oraz brzegi urozmaicone pagórkami. Wschodni brzeg w większości jest zalesiony. Na jeziorze jest kilka wysp z miejscami gniazdowania kormoranów. Na końcu długiego jeziora, pod mostem drogowym i kolejowym wypływa płytka struga, płynąca do jeziora Lampackiego. Most kolejowy nad przesmykiem jest zabytkiem techniki z końca XIX wieku.

Jezioro Lampackie ma długość 3,4 km, szerokość do 1000 m i głębokość maksymalną 38 m. Na wschodnim brzegu jeziora, przy przesmyku między jeziorami Gielądzkim i Lampackim, leży wieś Sorkwity. Jest to miejscowość turystyczna, założona w 1379 roku. Należała do możnych rodów niemieckich, a przejściowo do polskiej rodziny Bronikowskich. We wsi zachował się XVII wieczny kościół ewangelicki i pastorówka z XIX wieku. W rozległym zabytkowym parku nad jeziorem znajduje się neogotycki pałac, wzniesiony w latach 1850 -1856 przez rodzinę von Mirbach, na miejscu wcześniejszej rezydencji Jana Zygmunta Bronikowskiego. Obecnie w pałacu mieści się dom wczasowy. Nieopodal pałacu znajduje się stanica wodna PTTK z wypożyczalnią sprzętu pływającego. Tu najczęściej rozpoczyna się spływ kajakowy Krutynią. Jezioro Lampackie to jezioro rynnowe o dość wysokich, bezleśnych brzegach, porośniętych trzciną. Na zachodnim brzegu jeziora jest zalesiony półwysep, na którym kiedyś było grodzisko. W południowej części jeziora jest zalesiona wyspa, a przy wschodnim brzegu - wąski, zarośnięty przesmyk do jeziora Lampasz.
Jezioro Lampasz długości 4 km, szerokości 400 m i maksymalnej głębokości 23 m ciągnie się na południowy wschód zwężającą się rynną o wysokich, zalesionych brzegach. Na końcu jeziora wypływa płytki odcinek Krutyni o nazwie Sobiepanka.
Sobiepanka to bardzo malownicza rzeczka, płynąca pośród olch, o kamienistym, żwirowym lub piaszczystym dnie. W jej słabym nurcie można niekiedy spotkać leżące gałęzie lub pnie drzew. Głębokość tej urokliwej rzeczki wynosi 30 cm, a jej długość to 1,5 km. Sobiepanka uchodzi do jeziora Kujno.

Jezioro Kujno o długości 1,5 km, szerokości 320 m i maksymalnej głębokości 5,5 m na pagórkowate brzegi porośnięte lasem. Na wschodnim brzegu jeziora leży stara wieś Grabowo, która założona była w 1585 roku. W Grabowie zachował się gotycki kościół z końca XVI wieku. Na końcu jeziora Kujno wypływa Grabówka - kolejny odcinek Krutyni o zupełnie odmiennym charakterze. Grabówka ma niskie, podmokłe brzegi, porośnięte trzciną i pałką wodną. Długość tego fragmentu Krutyni wynosi 1,5 km, po czym wpływa do jeziora Dłużec.
Jezioro Dłużec ma 3,1 km długości, 800 m szerokości i maksymalną głębokość 20 m. Jezioro ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim, a na jego krańcu wypływa kolejny, krótki odcinek Krutyni, który po 500 m wpada do jeziora Białego.
Jezioro Białe o długości 5 km, szerokości do 1,5 km i głębokości maksymalnej 31 m ma bardzo rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami i półwyspami. W północnej części jeziora są cztery zalesione wyspy, na największej z nich znajduje się miejsce biwakowe. Południowo-zachodni brzeg jeziora jest zalesiony, gdzie na wysokim półwyspie zbudowano stanicę wodną Bieńki. Ze stanicy rozciąga się piękna panorama jeziora Białego. Na południowym brzegu wypływa Krutynia, która w tym odcinku nosi nazwę Dąbrówka. Tym razem jest to głęboka rzeka, wolno płynąca pośród lasów, tworząca zakola i rozlewiska. Malownicza rzeczka ma tylko 1 km długości, po czym uchodzi do śródleśnego jeziora Gant.

Jezioro Gant o długości 2,7 km, szerokości do 400 m osiąga maksymalną głębokość 26 m. Odludne, nieduże jezioro ma wysokie, zalesione brzegi i sprawia wrażenie ukrytego w głębokiej puszczy małego oczka wodnego. Na końcu jeziora Gant wypływa kolejny odcinek Krutyni, noszący nazwę Gancka Struga.

Gancka Struga płynie szeroko, a jej brzegi są zabagnione. Wokół rzeki rozciągają się podmokłe łąki, za którymi jest las. Po 1,5 km do Ganckiej Strugi wpływa z prawej strony rzeka Babant, odprowadzająca wody z jezior: Babięty Wielkie, Babięty Małe i Tejsowo. Od tej pory Krutynia nosi nazwę Babięcka Struga.

Babięcka Struga płynie przez wieś Babięta, która została założona w XV wieku, a jej zaczątkiem była kuźnia hutnicza. We wsi znajdował się również młyn wodny z początku XX wieku, gdzie obecnie znajduje się mała elektrownia wodna. W Babiętach jest stanica wodna PTTK, za którą rozpoczyna się rozlewisko i tama młyńska. Za tamą nurt rzeki wyraźnie przyspiesza. Po przepłynięciu ok. 7 km od ujścia Babantu, Babięcka Struga kończy swój bieg w jeziorze Zyzdrój Wielki.
Jezioro Zyzdrój Wielki ma 4,2 km długości, 800 m szerokości i 14 m głębokości. Jezioro otoczone jest wysokimi, malowniczymi brzegami, porośniętymi lasem sosnowo-świerkowym. Linia brzegowa prawie całkowicie pozbawiona jest roślinności szuwarowej z powodu dużych wahań poziomu wody. Na północnych brzegach jeziora zbudowano okazałe ośrodki wczasowe. Na jeziorze znajduje się wysoka, piaszczysta, zalesiona wyspa, zwana Wyspą Miłości, na której jest przepiękne miejsce biwakowe. Dalej jezioro się zwęża, brzegi obniżają się i niewielkim przesmykiem jezioro Zyzdrój Wielki łączy się z jeziorem Zyzdrój Mały.

Jezioro Zyzdrój Mały o długości 1,4 km, szerokości 500 m osiąga głębokość 13 m. Brzegi jeziora są podmokłe, porośnięte mieszanym lasem liściastym. W głębokiej zatoce jeziora znajduje się nieczynna śluza, spiętrzająca wody Zyzdrojów.
Za śluzą rzeka przyjmuje nazwę Zyzdrojowa Struga. Rzeka tutaj ma zabagnione brzegi, porośnięte szuwarem, a koryto szerokie, zarośnięte miejscami roślinnością wodną. Lewy brzeg rzeki staje się suchszy, łąkowy i tam właśnie wznosi się duża wieś Spychowo (dawniej Pupy). Nową nazwę nadano miejscowości w 1959 roku, na cześć bohatera "Krzyżaków" - Juranda ze Spychowa. Zyzdrojowa Struga wpływa do jeziora Spychowskiego i wypływa z niego jako Spychowska Struga, zmieniając kierunek biegu rzeki na północno-wschodni. Za mostem w Spychowie w nurcie rzeki leżą duże głazy, a dalej jest atrakcyjne, 30-metrowe bystrze. Po 5 km szybszego nieco nurtu, wśród łąk i olch Spychowska Struga od południa wpływa do malowniczego jeziora Zdrużno.

Jezioro Zdrużno o długości 3 km, szerokości 1,5 km osiąga głębokość 26 m. Posiada bardzo rozwiniętą linię brzegową z wieloma głębokimi zatokami i przepięknymi, długimi półwyspami. To odludne jezioro posiada wysokie, zadrzewione brzegi. Krutynia przepływa przez jezioro Zdrużno jego południowo-wschodnim krańcem, po czym wąskim przesmykiem pod mostem drogowym przedostaje się do jeziora Uplik.
Jezioro Uplik o długości 2,6 km i szerokości do 450 m jest prawdziwą perełką na szlaku Krutyni. Jezioro ma urokliwe, wysokie brzegi porośnięte lasem świerkowo-sosnowym oraz przebogatą florę i faunę. Na wschodnim brzegu jeziora znajduje się rezerwat "Czaplisko - Ławny Lasek", które chroni miejsca gniazdowania czapli siwej. Z północnego krańca jeziora Krutynia wąską cieśniną przepływa do jeziora Mokrego.

Jezioro Mokre o długości 7,7 km, szerokości dochodzącej do 1,6 km i głębokości maksymalnej 51 m jest kolejnym puszczańskim akwenem. Na południowym brzegu leży miejscowość letniskowa Zgon. Brzegi jeziora porośnięte są lasem o zróżnicowanym składzie. Na wschodnim brzegu jeziora jest rezerwat leśny "Królewska Sosna", chroniący starodrzew sosnowy o wieku ok. 200 lat, z domieszką świerku, dębu i brzozy brodawkowatej. Jest to charakterystyczny drzewostan Puszczy Piskiej. Dalej, w kierunku północnym jest kolejny rezerwat "Zakręt". Jest to rezerwat torfowiskowo-leśny, chroniący las mieszany z dwoma zarastającymi jeziorkami i torfowiskiem wysokim. Wśród drzew występują tu ok.100-letnie sosny, czasami ok. 200-letnie dęby, a z roślin chronionych - storczyk obuwik i lilia złotogłów. W północnej części wschodniego brzegu jest głęboka, zwężająca się zatoka, zamknięta zastawką oddzielającą jezioro Mokre od jeziora Krutyńskiego.

Jezioro Krutyńskie długości ok 3 km, szerokości ok. 400 m ma tylko 3,2 m głębokości. To przepiękne jezioro śródleśne znajduje się w całości na terenie rezerwatu "Krutynia". Jest to rezerwat krajobrazowo-leśny, chroniący naturalny, młodoglacjalny krajobraz z typowymi dla Pojezierza Mazurskiego zespołami leśnymi. Jezioro posiada nienaruszoną formę brzegów, usianych zwalonymi, murszejącymi drzewami. Z jeziora Krutyńskiego wypływa rzeka, która nareszcie przyjmuje nazwę Krutynia, a bieg rzeki skręca na południowy wschód.

Początkowo jest to płytka, wartko płynąca, szeroka rzeka o piaszczystym dnie. Płynie wśród okazałych drzew rosnących na wysokich brzegach. Niekiedy w nurcie rzeki pojawiają się piaszczyste wysepki. Do miejscowości Krutyń rzeka płynie przez teren rezerwatu "Krutynia". Po rzece pływają pychówki, które wożą turystów z miejscowości Krutyń na jezioro Krutyńskie i z powrotem. Krutyń jest starą osadą myśliwską, powstałą ok. 1500 roku przy drewnianym zameczku wielkiego mistrza krzyżackiego. We wsi zachowały się liczne drewniane chałupy z początku XX wieku. Za Krutyniem rzeka zwalnia bieg, co jest spowodowane pobliską tamą młyńską w Krutyńskim Piecku. Krutynia stopniowo zmienia swój charakter oraz kierunek - płynie znów w kierunku północno-wschodnim. Brzegi stają się niskie, łąkowe, porośnięte trzcinami i roślinnością wodną. Z prawej strony znajduje się słabo widoczne ujście strugi łączącej Krutynię z jeziorem Duś, nad którym wznosi się dawny żeński klasztor filiponek (starowierców) w Wojnowie. Wieś Wojnowo założyli filiponi na początku XIX wieku. Do dziś zachował się klasztor oraz świątynia filiponek, tzw. molenna. Zabudowania te są teraz własnością prywatną, a w budynkach klasztornych mieści się gospodarstwo agroturystyczne. Molenna jest udostępniona do zwiedzania. Przetrwała również cerkiew drewniana z lat 1922 - 1927, cmentarz prawosławny i kilka drewnianych chałup z końca XIX wieku. W okolicach Wojnowa znajduje się największe na Mazurach głazowisko. Dalej, nad Krutynią leży duża wieś Ukta, założona również przez filiponów. We wsi zachował się neogotycki kościół z połowy XIX wieku oraz drewniana dzwonnica z dwoma dzwonami z 1846 roku. Rzeka płynie teraz wśród podmokłych łąk, a koryto zarasta roślinność wodna. Krutynia aż do jeziora Malinówko płynie przez teren rezerwatu krajobrazowo-leśnego "Krutynia im. M. Wańkowicza" oraz rezerwatu krajobrazowo-leśnego "Pierwos". Rezerwat "Krutynia im. M. Wańkowicza" obejmuje dolny odcinek Krutyni z jeziorami: Gardyńskim, Malinówko, Dłużec i Smolak oraz przylegające tereny łąkowe i leśne. Ochronie podlegają grądy, olsy oraz bory mieszane sosnowo-świerkowe. Tu również występuje jedyne na Pojezierzu Mazurskim stanowisko mchu wodnego oraz kilka gatunków mchów borealnych. Rezerwat posiada także bogatą faunę, można tu spotkać: żurawia, bielika, orlika krzykliwego, rybołowa, dzięcioła, zimorodka i inne ptaki, a ze ssaków: rysia, dzika, sarnę, łosia i jelenia. Rezerwat "Pierwos" obejmuje zarastające eutroficzne jezioro Pierwos, fragmenty Krutyni oraz otaczające lasy, w których dominują bory sosnowo-dębowe. Żyją tu rzadkie ptaki chronione: żuraw, zimorodek, orlik krzykliwy oraz łabędź niemy. Po przepłynięciu ok. 25 km od jeziora Krutyńskiego, rzeka wpada do jeziora Gardyńskiego.

Jezioro Gardyńskie o długości 1,3 km, szerokości ok 900 m i maksymalnej głębokości 11,5 m, na znacznej powierzchni porośnięte jest roślinnością wodną, przez co wygląda jak wodna łąka. W jeziorze Gardyńskim rzeka znów zmienia kierunek na południowo-wschodni i wypływa wąskim, błotnistym kanałem do przesmyku wodnego, a nim do jeziora Malinówko.

Śródleśne jezioro Malinówko jest małym, okrągłym akwenem o maksymalnej głębokości wynoszącej 3 m . Jezioro jest bardzo zarośnięte, a brzegi podmokłe. Jedynie wschodni brzeg jest wysoki. Z północno-wschodniego krańca jeziora wąską cieśniną Malinówko przechodzi w wąskie, kręte, zarośnięte jezioro Jerzewko, które z kolei przechodzi w ostatni odcinek Krutyni, zwany tu Iznotą lub Czarną Rzeką. Po przepłynięciu ostatnich 1500 m Krutynia kończy swój bieg, zasilając swymi wodami zatokę jeziora Bełdany.

MAPA SZLAKU RZEKI 
KRUTYNIA