Kanał Elbląski

Opis

W 1825 roku, pod naciskiem właścicieli ziemskich, parlament pruski podjął decyzję o budowie kanału w Oberlandzie, który połączyłby jeziora Pojezierza Iławskiego z portem w Elblągu. Kanał Elbląski miał skrócić drogę transportu towarów z Prus Wschodnich do Morza Bałtyckiego. Kanałem zamierzano transportować zboże i inne płody rolne, a także drewno, w tym sosnę taborską, która była doskonałym materiałem szkutniczym do wyrobu masztów.
Król pruski Fryderyk Wilhelm III powierzył przygotowanie projektu drogi wodnej przez Prusy Górne zdolnemu inżynierowi Georgowi Jacobowi Steenke z Królewca. Wcześniej Georg Steenke zaprojektował i nadzorował budowę Kanału Sekenburskiego w dorzeczu Dolnego Niemna.
Prace projektowe przy Kanale Elbląskim rozpoczęto w 1837 roku. W tym etapie prac oprócz głównego twórcy Georga Steenke, uczestniczył również kwidzyński radca budowlany inż. Severin, a także niemiecki konstruktor inż. Carl Lentze. Podstawowym problemem technicznym przy budowie kanału było pokonanie ponad 100-metrowej różnicy wysokości między jeziorem Druzno, a jeziorem Piniewo.
Prace hydrotechniczne rozpoczęto w 1844 roku, jednocześnie w różnych miejscach.
Jedną inwestycją było połączenie jeziora Drwęckiego (94,9 m n.p.m.) ze śluzą w Miłomłynie. Uregulowano wówczas koryto rzeki Liwy i zbudowano tam dwie śluzy: śluzę Zieloną o max. różnicy poziomów wody 1,89 m oraz wysoką śluzę Miłomłyn o max. różnicy poziomów wody 3,44 m. Górne wrota śluzy Miłomłyn znalazły się na poziomie lustra wody jez. Jeziorak (99,5 m n.p.m.).
Kolejnym zadaniem było połączenie jez. Jeziorak (99,5 m n.p.m.) z położonymi wyżej jeziorami: Ilińsk (101 m n.p.m.), Ruda Woda (101,2 m n.p.m.) oraz jeziorami Sambród i Piniewo (ok. 104,5 m n.p.m.). W tym celu wyrównywano poziomy luster wody wyżej położonych jezior do poziomu lustra wody Jezioraka, którego wody miały zasilać kanał. Wtedy to obniżono poziomy luster wody jeziora Sambród i jeziora Piniewo o ok.5 m, jeziora Ilińsk o 1,5 m i jeziora Ruda Woda o 1,7 m. Na drodze kanału były jeszcze dwa jeziora: jez. Dauby (99,5 m n.p.m.) oraz jez. Karnickie o poziomie lustra wody 97,5 m n.p.m. Aby przeprowadzić kanał przez jezioro Karnickie, usypano sztuczny nasyp z dwoma równoległymi groblami, między które skierowano wody kanału. Lustro wody kanału znalazło się dwa metry powyżej lustra wody otaczającego go jeziora Karnickiego. Aby uniknąć przelania się wód kanału do jeziora w przypadku przerwania grobli, na obu brzegach jeziora zbudowano na kanale wrota bezpieczeństwa Zagadka i Ligowo. W razie awarii wrota bezpieczeństwa zamykały kanał.
Kiedy w 1850 roku doprowadzono kanał do śluzy Miłomłyn, powstał żeglowny szlak z Ostródy do Iławy. Punktem zerowym kanału była śluza w Miłomłynie. Odcinek kanału od Miłomłyna do jez. Jeziorak nazwany został kanałem Iławskim, natomiast z Miłomłyna do jez. Drwęckiego – początkowo nazywano kanałem Miłomłyńskim, a po zbudowaniu drogi wodnej do Elbląga, odcinek od jez. Druzno do jez. Drwęckiego zwano kanałem Oberlandzkim, od 1945 roku kanałem Elbląskim.
W latach 1844 – 1850 udrożniono również kanał istniejący od 1324 roku, przekopany jeszcze w czasach krzyżackich. Pogłębiono go i wyremontowano, uzyskując żeglowne połączenie jez. Jeziorak z jez. Ewingi, łącząc w ten sposób Iławę z miejscowościami Dobrzyki i Zalewo. Kanał ten nazwano kanałem Dobrzyckim.
Również w latach 1844 – 1850 pogłębiono tor żeglowny przez płytkie jezioro Druzno, położone 0,3 m n.p.m., przekopano kanał w kierunku południowym i zbudowano na nim 5 drewnianych śluz komorowych. Okazało się, że do wyrównania poziomów lustra wody między jeziorem Druzno, a jeziorem Piniewo trzeba wybudować jeszcze ponad 20 takich śluz. Z powodu bardzo długiego czasu śluzowania oraz niedoboru wody do napełniania śluz, rozwiązanie ze śluzami komorowymi przestało być brane pod uwagę przy dalszym projektowaniu kanału.
W 1850 roku Steenke odbył podróż do USA, aby zapoznać się z rozwiązaniami technicznymi Kanału Morris, funkcjonującego od 1832 roku.
Po powrocie do kraju zaprojektował zespół pochylni z suchym grzbietem, po których statki miały być przemieszczane po torach, na specjalnych platformach, ciągniętych stalowymi linami po równi pochyłej. Steenke nie skopiował amerykańskich rozwiązań, lecz zastosował własne, doskonalsze i oszczędniejsze. Platformy przewożące statki miały być poruszane siłą wody, za pomocą kół wodnych lub turbin. Platformy te przemieszczały się jednocześnie w dwóch kierunkach – jedna jechała w górę, podczas gdy druga zjeżdżała w dół pochylni.
Do roku 1860 zbudowano 4 pochylnie między jeziorem Piniewo, a śluzami komorowymi przed jez. Druzno. Powstały wówczas pochylnie: najwyżej położona pochylnia Buczyniec o różnicy poziomów 20,26 m, pochylnia Kąty o różnicy poziomów 18,88 m, najwyższa pochylnia Oleśnica o różnicy poziomów 24,20 m oraz pochylnia Jelenie o różnicy poziomów 21,99 m.

Pierwszy statek przepłynął kanałem Oberlandzkim 31 sierpnia 1860 roku. Prace jednak prowadzono nadal i dla żeglugi towarowej kanał otwarto 28 października 1861 roku. Ze względu na porę roku, przed zimą niewiele statków skorzystało z nowej drogi wodnej. Oficjalnie kanał oddano do eksploatacji wiosną 1862 roku.
Kanał Elbląski połączył wówczas żeglowną drogą wodną Elbląg z Ostródą i Iławą. Kanałem transportowano przede wszystkim drewno, zboże i inne płody rolne do Elbląga i dalej do portów Zalewu Wiślanego, lub kanałem Jagiellońskim, Nogatem i Wisłą do Gdańska.

Z czasem budowano boczne szlaki kanału Elbląskiego.
Istniał już kanał Dobrzycki, łączący jezioro Jeziorak z jeziorem Ewingi.
W 1876 roku oddano do eksploatacji kanał Ostródzki, łączący jezioro Drwęckie (94,9 m n.p.m.), jezioro Pauzeńskie i jezioro Szeląg (98,2 m n.p.m.). Na trasie kanału Ostródzkiego zbudowano dwie śluzy komorowe: śluzę Ostróda o max. różnicy poziomów wody 2,04 m i śluzę Mała Ruś o max. różnicy poziomów wody 1,60 m.
Przekopano również krótki kanał Bartnicki, zwany również kanałem Duckim, który połączył jezioro Ruda Woda z jeziorem Bartężek.
W 1881 roku oddano do eksploatacji piątą pochylnię Całuny o wysokości 13,83 m, z nowoczesną turbiną wodną. Pochylnia ta zastąpiła 5 drewnianych śluz komorowych na odcinku między pochylnią Jelenie, a jez. Druzno. Po uruchomieniu pochylni Całuny, śluzy zostały rozebrane.

W II połowie XIX wieku kanał Elbląski był ważnym szlakiem komunikacyjnym, który przyczynił się do rozwoju gospodarczego regionu. Połączył bowiem Pojezierze Iławskie i Ostródzkie z portami w Elblągu i Gdańsku.
Jednak już pod koniec XIX wieku, kiedy przez Ostródę poprowadzono linię kolejową Berlin – Poznań – Toruń – Olsztyn – Wystruć, kanał Elbląski tracił na znaczeniu. Rozwój kolei spowodował zmniejszenie przewozów towarowych kanałem, na korzyść transportu kolejowego.

Na początku XX wieku armator Adolf Tetzlaff oprócz przewozów towarowych zaczął organizować wycieczki turystyczne. Pierwszy rejs pasażerski po kanale Elbląskim odbył się w 1912 roku. Turyści przepłynęli wówczas kanał na pokładzie łodzi motorowej „Seerose” . Turystyka po kanale rozwijała się i już w 1927 roku Tetzlaff organizował regularne rejsy pasażerskie. Ruch towarowy powoli zanikał.

Po zniszczeniach II wojny światowej, Zygmunt Mianowicz i Adolf Tetzlaff udrożnili kanał.
W 1948 roku Żegluga Gdańska wznowiła regularne rejsy pasażerskie po kanale. Od 2011 roku armatorem białej floty na kanale Elbląskim jest Żegluga Ostródzko-Elbląska sp. z o.o. w Ostródzie.

Kanał Elbląski w swej 150-letniej historii był kilkakrotnie remontowany. Ostatni remont kanału rozpoczął się po letnim sezonie 2011 roku, a ostatecznie zakończony został w maju 2015 roku. Poddano wówczas rewitalizacji 5 pochylni wraz z torowiskami i urządzeniami hydrotechnicznymi, wyremontowano budynki maszynowni, przeprowadzono remont kanałów obiegowych i wrót bezpieczeństwa. Rewitalizacji poddano 4 śluzy, a w trzech z nich zmieniono system otwierania wrót. Przeprowadzono odmulenie i pogłębienie szlaku, a także wzmocniono brzegi kanału.
Na pochylni Buczyniec zorganizowano Izbę Historii Kanału Elbląskiego, gdzie nie tylko można zapoznać się z historią budowy i utrzymania kanału, ale też obejrzeć maszynownię pochylni.

Dziś kanał Elbląski jest znów wielką atrakcją turystyczną.
Główny szlak kanału o długości 82 km łączy Elbląg z Ostródą. Z bocznymi odgałęzieniami do Iławy, Zalewa, czy Starych Jabłonek, łączna długość szlaku wynosi ok. 140 km. Jest to najdłuższy w Polsce kanał, udostępniony do regularnej żeglugi.
Dziś po kanale Elbląskim regularne rejsy odbywają statki pasażerskie o max. szerokości przy dnie 2,6 m, natomiast całkowita szerokość jednostki pływającej nie może przekraczać 3,35 m, a długość 26,8 m. Poza statkami Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej, na kanale można spotkać mniejsze jednostki innych armatorów, jachty mieczowe i balastowe, łodzie motorowe, a także kajaki, canoe, czy łodzie wiosłowe.
Szlak kanału Elbląskiego prowadzi przez wiele jezior, usytuowanych na różnych wysokościach n.p.m., połączonych sztucznie przekopanymi kanałami, śluzami i pochylniami, dzięki czemu znajduje się na terenach bardzo ciekawych przyrodniczo. Ze względu na swe walory przyrodnicze, kanał wraz z otoczeniem został objęty ochroną prawną, jako Obszar Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego. Na trasie drogi wodnej do Elbląga znajduje się płytkie, zarastające jezioro Druzno, na którym został utworzony faunistyczny rezerwat przyrody. Dodatkowo jezioro to objęte jest ochroną Obszar Natura 2000, jako siedlisko i miejsce gniazdowania wielu gatunków ptactwa wodnego.
Kanał Elbląski jest jedynym na świecie, działającym szlakiem żeglownym, który do dziś wykorzystuje XIX-wieczne, unikatowe rozwiązania hydrotechniczne. Ponad 150 lat temu powstał zespół pochylni z suchym grzbietem, gdzie na długości zaledwie 9,6 km statki pokonują niemal 100-metrową różnicę poziomów. Poza pochylniami i ich maszynowniami, zbudowano wówczas śluzy, jazy, przepusty, kanały obiegowe, wrota bezpieczeństwa, groblę przez jezioro Karnickie, po której puszczono wody kanału przez niżej położone jezioro, a także konieczne nowe drogi i mosty spinające brzegi kanału.

Już w 1978 roku kanał Elbląski Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Elblągu, został wpisany do rejestru zabytków jako zabytek techniki.
W 2007 roku w plebiscycie tygodnika „Polityka”, kanał Elbląski został wybrany przez czytelników jednym z siedmiu cudów Polski.
Decyzją Prezydenta RP w 2011 roku kanał Elbląski uznany został za pomnik historii.

Odbycie rejsu statkiem wycieczkowym po kanale Elbląskim jest wielką frajdą, lecz przepłynięcie tego szlaku kajakiem pozostawia niezapomniane wrażenia, dzięki bliskości przyrody i urządzeń hydrotechnicznych „na wyciągnięcie ręki”, a także niespiesznej obserwacji otoczenia.