Warszawa – średniowieczne mury obronne

Opis

W XII wieku na terenie współczesnej Warszawy znajdowały się grody i osady rybackie lub targowe. Do takich osad należała m.in. osada Solec na lewym brzegu Wisły oraz osada Kamion na prawym brzegu. Między tymi osadami funkcjonowała przeprawa przez Wisłę (bród lub przeprawa łodziami przy wyższym stanie wody). Przeprawy tej bronił niewielki gródek w Jazdowie.
W 1262 roku wojska litewsko-ruskie oblegały w Jazdowie księcia mazowieckiego Siemowita I. Napastnicy zdobyli Jazdów. Podczas walk zginął książę, a jego syn Konrad II dostał się na dwa lata do niewoli litewskiej.

Niebawem, w odległości ok. 4 km w dół rzeki, powstała nowa przeprawa i nowy gród książęcy na lewym, wysokim brzegu Wisły, założony przez księcia Konrada II. Gród nazwano pierwotnie Warszowa lub Warszewa, od imienia rycerza Warsza z rodu Rawiczów, do którego należała pobliska osada Mariensztat oraz Solec.
Gród otoczony został wałem ziemno-glinianym o wysokości 8 m i szerokości ok. 16 m u podstawy. Wał ten zwieńczony był ostrokołem i poprzedzony suchą fosą.
Jeszcze za czasów księcia mazowieckiego Konrada II, ok. 1280 roku rozpoczęto prace budowlane przy murach obronnych. Pierwsze murowane fragmenty umocnień to Brama Krakowska (Brama Dworzan, Mieszczan lub Czerska) w rejonie obecnego placu Zamkowego oraz Brama Łaziebna (Nowomiejska) od strony późniejszego Nowego Miasta.

Na początku XIV wieku wzniesiono ok. 300 m muru obronnego, od strony południowej – od Bramy Krakowskiej do ul. Wąski Dunaj. Na tym odcinku usytuowano czworoboczną Basztę Rycerską, a u wylotu Wąskiego Dunaju zbudowano Bramę Poboczną. W połowie XIV wieku zbudowano już odcinek murów od ul. Wąski Dunaj do Bramy Nowomiejskiej i dalej w stronę Wisły, aż do skarpy wiślanej.
W listopadzie 1379 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy wydał przywilej zwalniający mieszczan z podatku, w zamian za prace przy budowie określonych odcinków murów miejskich. Wtedy to rozpoczęto budowę północno-wschodniego ciągu murów od strony Wisły. Prace rozpoczęto od zamku książęcego, a zakończono na wybudowaniu cylindrycznej Wieży Marszałkowskiej w północnej części miasta, na styku z murem zachodnim. Na tym odcinku fortyfikacji miejskich zbudowano też wieloboczną Wieżę Białą, czworoboczną Wieżę Gnojną, a w obrębie zamku książęcego Wieżę Żuraw, Grodzką i Dworską. Wieża Biała i Gnojna posiadały furty.
Do końca XIV wieku zamknięto miasto pierścieniem murów obronnych. Mury o długości 1200 metrów zamknęły obszar o powierzchni 8,5 ha.

Mury obronne na odcinku południowo-zachodnim wznoszono na fundamencie z nieobrobionych kamieni polnych w zaprawie glinianej, natomiast od strony Wisły na fundamencie z ociosanych kamieni, układanych warstwami, na zaprawie wapiennej. Mury osiągnęły wysokość ok. 8,5 m łącznie z krenelażem oraz 1,2 m grubości. Szerokość górnego chodnika strażniczego wynosiła tylko 0,72 m, dlatego poszerzono go drewnianym gankiem, aby móc swobodnie przechodzić, a także prowadzić działania obronne.

Prawdopodobnie już ok. 1300 roku Warszawa otrzymała przywileje miejskie na prawie chełmińskim, z rąk księcia mazowieckiego Bolesława II, lecz ten dokument lokacyjny Warszawy nie zachował się.
W II połowie XIV wieku, w miejscu drewnianej kaplicy książęcej, książę Janusz I wzniósł murowaną, gotycką świątynię pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela, która odtąd pełniła też funkcję kościoła parafialnego. Na przełomie XIV i XV wieku książę przeniósł z Czerska do Warszawy kapitułę kolegiacką, a papież Bonifacy IX podniósł warszawską farę do godności kolegiaty.
W 1406 roku książę Janusz I Starszy rozpoczął budowę murowanego zamku książęcego, w miejscu dotychczasowej drewnianej siedziby, w południowo-wschodniej części Starej Warszawy, przy murach obronnych.
W związku z dynamicznym rozwojem Starej Warszawy, na północ od miasta powstała nowa osada z własnymi władzami. W 1408 roku książę Janusz I lokował tę osadę na prawie chełmińskim, jako Nową Warszawę (dziś Nowe Miasto).
W 1413 roku książę mazowiecki Janusz I przeniósł swą główną siedzibę do Warszawy, nie zapominając o swym ulubionym Czersku. W ten sposób Warszawa stała się stolicą zjednoczonego Księstwa Mazowieckiego, które było lennem Korony Polskiej.
Tego samego roku książę wydał nowy dokument potwierdzający przywileje miejskie Starej Warszawy na prawie chełmińskim, nadane wcześniej przez księcia Bolesława II.

Jedna linia murów obronnych już w połowie XV wieku wydawała się niewystarczająca. Postanowiono więc zbudować drugą linię murów południowo-zachodnich. Od strony północno-wschodniej dodatkowym zabezpieczeniem pojedynczych murów była wysoka skarpa wiślana.
W II połowie XV wieku zbudowano drugą linię murów – od zamku książęcego do Wieży Marszałkowskiej. Mur zewnętrzny stanął w odległości 9 – 14 metrów od muru wewnętrznego i był posadowiony ok. 4 metrów niżej. Grubość muru zewnętrznego wynosiła 1,8 m, natomiast wysokość, podobnie jak muru wewnętrznego – ok. 8,5 m. Usytuowanie muru zewnętrznego znacznie niżej pozwalało na jednoczesny ostrzał wroga z dwóch poziomów jednocześnie. Zewnętrzny mur wyposażony był w 12 lub 13 półokrągłych baszt. Najbliżej Bramy Nowomiejskiej znajdowała się baszta prochowa.
Wykopanie suchej fosy o głębokości 4 m spowodowało konieczność wybudowania mostów nad fosą przed bramami miejskimi: Krakowską i Nowomiejską. Na tych mostach wzniesiono przedbramia, które były swego rodzaju śluzami, wobec czego zwiększały bezpieczeństwo miasta.
Ostatnim elementem średniowiecznych fortyfikacji Warszawy był Barbakan, zbudowany w 1548 roku, w miejscu przedbramia Bramy Nowomiejskiej, według projektu włoskiego architekta Jana Baptisty Wenecjanina.

Wiosną 1526 roku zmarł niespodziewanie, w młodym wieku, książę Janusz III, ostatni z rodu Piastów mazowieckich. We wrześniu tego roku sejm mazowiecki w Warszawie złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu, oficjalnie ogłaszając przyłączenie Mazowsza do Korony.
24 grudnia 1529 roku sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego.

Dogodne położenie Warszawy pomiędzy Krakowem i Wilnem – stolicami Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, spowodowało szybki rozwój miasta. Warszawa nabierała znaczenia.
W 1569 roku została ustanowiona miejscem obrad Sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Wszystkie wolne elekcje odbywały się w pobliżu Warszawy. Pierwsza wolna elekcja w 1573 roku odbyła się na terenie wsi Kamion (dziś Kamionek – część Warszawy). Na króla Polski wybrano wówczas Henryka Walezego.
Kolejna wolna elekcja, podczas której wybrano na króla Polski Piastównę – Annę Jagiellonkę, którą miał pojąć za żonę Stefan Batory, odbyła się w 1575 roku na polach Wielkiej Woli (dziś okolice ul. Elekcyjnej w Warszawie). W ten sposób dokonano podwójnej elekcji. 1 maja 1576 w Krakowie biskup Stanisław Karnkowski udzielił ślubu Annie Jagiellonce i Stefanowi Batoremu, a następnie koronował małżonków.

W 1596 roku w zamku królewskim na Wawelu wybuchł pożar. Król Zygmunt III Waza, biorąc pod uwagę liczne wyjazdy wraz ze świtą na sejmy do Warszawy, rozpoczął przenosiny swego dworu do Warszawy. Stąd król miał również bliżej do Szwecji, do korony której rościł sobie prawa. Król Zygmunt rozbudował dawny zamek książęcy. Do 1609 roku do Warszawy przeniesiono również urzędy centralne Królestwa.
Król na stałe zamieszkał w Warszawie w 1611 roku, kiedy to po zdobyciu Smoleńska odbył tryumfalny wjazd nie do Krakowa, jak nakazywała tradycja, lecz do Warszawy.
Warszawa oficjalnie nie została stolicą państwa, lecz jedynie rezydencjonalnym miastem Jego Królewskiej Mości. Koronacje i pochówki królewskie odbywały się nadal w Krakowie.

Mury starej Warszawy tylko raz były oblegane, a żeby było ciekawiej – przez polskie oddziały, podczas odbijania miasta z rąk Szwedów, którzy zajęli Warszawę w 1656 roku. Mury miejskie zostały wówczas znacznie uszkodzone, ale z powodu malejącego znaczenia średniowiecznych obwarowań, wobec rozwijającej się artylerii – murów już nie rekonstruowano. Przestano o nie dbać, ponieważ nie miały już one znaczenia obronnego. W XVII wieku rozpoczęła się częściowa rozbiórka murów. Dla wygody wybijano nowe przejścia i furty. W XVIII wieku do murów miejskich zaczęto dobudowywać zabudowania. Początkowo były to budowle drewniane lecz w XIX wieku wyparte zostały przez zabudowę murowaną. Mury były obudowywane od strony miasta, międzymurza, a nawet od strony fosy, która ulegała stopniowemu zasypywaniu. Do końca XIX wieku mury miejskie zostały całkowicie zasłonięte kamienicami i przybudówkami.
Na początku XIX wieku rozebrano wszystkie trzy bramy wjazdowe do miasta i znaczną część Barbakanu, ponieważ okazały się zbyt wąskie dla nowych potrzeb.

Istnieniem murów obronnych Starej Warszawy zainteresowano się w XIX wieku, lecz dopiero w latach 30. XX wieku rozpoczęto pierwsze prace konserwatorskie, które miały odsłonić część murów.
W latach 1936 – 1939 pod kierownictwem Jana Zachwatowicza odsłonięto mury między ulicami Nowomiejską i Wąskim Dunajem. Usunięto wówczas zabudowania z międzymurza i od strony miasta. Mur wewnętrzny na tym odcinku zachowany był w pełnej wysokości, z krenelażem i chodnikiem obrońców na murze. Zburzono wówczas tzw. Bazar, zbudowany w 1870 roku. Odsłonięto i częściowo zakonserwowano mury. Odkopano również fosę do pełnej głębokości. Pod ul. Nowomiejską odsłonięto dwuprzęsłowy most.
Zrekonstruowane w latach 30. fragmenty murów przetrwały II wojnę światową. Po wojnie, kiedy przystępowano do dalszych prac konserwacyjnych, okazało się, że zniszczenia Starego Miasta ułatwiły prace. Zbombardowane domy legły w gruzach, odsłaniając średniowieczne mury miasta.
W latach 1950 – 1955 zrekonstruowano Barbakan i Basztę Prochową. W latach 1957 – 1963 starano się już nie odbudowywać murów, lecz jedynie uwidocznić zachowane fragmenty.
Ostatnim etapem prac konserwatorskich było wydobycie spod bruku placu Zamkowego, gotyckiego mostu, który prowadził nad fosą do Bramy Krakowskiej.
Mury Starej Warszawy wyremontowano i zabezpieczono na odcinku od zamku królewskiego, równolegle do ul. Podwale i dalej do Wieży Marszałkowskiej. Mury warszawskie w niektórych miejscach posiadają pełną wysokość, w innych są jedynie fundamenty, a czasem tylko zaznaczenie innym kolorem kostki brukowej miejsca ich przebiegu (np. na placu Zamkowym – od gotyckiego mostku do murów zamkowych). Murów północno-wschodnich nie odbudowywano.
Ciągom pieszym między murem wewnętrznym i zewnętrznym nadano nazwy: Międzymurze Piotra Biegańskiego na odcinku od placu Zamkowego do ul. Piekarskiej oraz Międzymurze Jana Zachwatowicza – od ul. Piekarskiej do Wieży Marszałkowskiej na cyplu skarpy wiślanej.
Sucha fosa pozostała terenem zielonym, przeznaczonym do spacerów.
Na murach obronnych umieszczono wiele tablic pamiątkowych, a przy murach stanęło kilka pomników: Jana Kilińskiego, Małego Powstańca, a także rzeźba Oświęcim II.
W 2009 roku zainstalowano iluminację murów, która otrzymała Nagrodę im. Jean-Paula L’Alliera dla najlepszego projektu związanego z rewitalizacją i konserwacją obszaru wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Dziś mury obronne Warszawy są często odwiedzane przez warszawiaków i turystów. W pogodne dni często można tu spotkać ludzi niespiesznie spacerujących, siedzących na ławkach międzymurza, bawiące się dzieci, czy siedzącą na murach młodzież, zaczytaną w ciekawej lekturze lub koniecznych podręcznikach.