Nowy Sącz - ratusz

Opis

Nowy Sącz lokowany był przez króla Wacława II w 1292 roku, w widłach Dunajca i Kamienicy. Miasto leżące na szlaku handlowym z Węgier do Krakowa, szybko się rozwijało.

Prawdopodobnie już w początkach XIV wieku wybudowano nieopodal kościoła św. Małgorzaty, jednokondygnacyjny budynek ratusza, o wysokim parterze. Fundamenty i ściany pierwszego ratusza były murowane. Budynek opięty był szkarpami, a jego dach pokryty był gontem.
W połowie XV wieku kardynał Zbigniew Oleśnicki wykupił go od Rady Miasta i przeznaczył na mieszkania dla kanoników kapituły kolegiackiej, utworzonej w 1448 roku przy kościele św. Małgorzaty.

W tym czasie, w połowie XV wieku Rada Miasta przystąpiła do budowy nowego ratusza na głównym placu miejskim, po jego północno-zachodniej stronie. Na środku rynku znajdowała się wówczas miejska studnia.
Podczas remontu w 1562 roku, ratusz otrzymał nową fasadę i prawdopodobnie wieżę krytą ołowianą blachą, którą w 1603 roku wymieniono na blachę miedzianą i zamontowano złoconą gałkę.
W 1611 roku wybuchł w Nowym Sączu potężny pożar, który częściowo zniszczył również budynek ratusza. Ratusz odbudowano w latach 1616 - 1618, zmieniając architekturę i kształt budynku.
Po odbudowie był to budynek dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, o wąskich, półokrągło zamkniętych oknach, z cylindryczną wieżyczką. Wejście do ratusza usytuowane było we wschodniej elewacji, poprzedzone portykiem wspartym na kolumnach.
Na piętrze mieściła się sala obrad Rady Miasta, do której przylegał skarbiec. Z sali tej było również wejście na wieżę, skąd dzwonkiem zwoływano mieszczan na narady.
Na parterze była duża sala sądowa, natomiast nad wyrokami radzono w przyległej do niej mniejszej sali. Do sali wójtowskiej przylegało również więzienie zwyczajne (areszt), natomiast katownia mieściła się w podziemiach ratusza, gdzie przesłuchiwano i torturowano winowajców.
Miasto posiadało również prawo miecza, a to oznaczało, że w przypadku ciężkich przewinień można było orzekać karę śmierci. Do wymierzania kar, torturowania i tracenia zatrudniano kata. Przed wejściem do ratusza stał pręgierz, co oznaczało, że miasto miało prawo wymierzania kar.
Na parterze ratusza mieściła się również zbrojownia, gdzie przechowywano armatę ratuszową, proch i inne sprzęty wojenne.
Na wieży ratuszowej zamontowany był zegar, który wybijał godziny. Mieszkańcy chyba nie mieli do niego zaufania, ponieważ wybicie godzin przez zegar potwierdzał trębacz, grając na surmie, a kiedy go brakowało - godziny wybijane były na bębnie. W XVII wieku trębacz miał obowiązek oznajmiać hejnałem świt, południe i wieczór, a także czas zamykania bram i furt miejskich. Trębacz obwieszczał uroczystości miejskie i państwowe, ale również grał na trwogę (pożar, najazd wrogich wojsk itp.). Mieszkał on w tzw. domku trębaczowym, natomiast zegarmistrz nakręcający codziennie miejski zegar, miał prawo zamieszkiwania w Bramie Węgierskiej – najobszerniejszej z bram miejskich.
Ratusz przebudowywany był w 1834 i 1854 roku, kiedy to całkowicie zmienił wygląd. Nadbudowano mu drugie piętro, dach pokryto gontem, a główne wejście usytuowano w elewacji południowej.
Na II piętrze umieszczono salę obrad i kancelarię burmistrza.
I piętro mieściło skarbiec, gdzie w okutej blachą skrzyni, zamkniętej na trzy zamki, przechowywano oryginały przywilejów nadanych miastu, listy królewskie, przywileje osób prywatnych i inne ważne dla miasta dokumenty. W skarbcu przechowywano również księgi Rady Miejskiej, ławnicze i cechowe, a także koncerze cechowe i miecze do egzekucji sądowych.
Na parterze w 1884 roku umieszczono odwach dla załogi wojskowej.
17 kwietnia 1894 roku groźny pożar miasta strawił północno-zachodnią część Nowego Sącza. Spłonął również ratusz. Nie ocalała także zawartość skrzyni ze skarbca – od żaru zetlały w skrzyni nadania królewskie i inne ważne dokumenty.
Od 1889 roku jezuita, ks. Jan Sygański wykonywał odpisy przywilejów i wyciągi ksiąg miejskich. Przywilej lokacyjny ocalał, bo przed pożarem został wypożyczony do skopiowania. W latach późniejszych zaginął, ale przetrwały jego odpisy z 1842, 1863 i 1892 roku.
W 1966 roku, podczas przebudowy rynku natrafiono na fundamenty tego XV-wiecznego ratusza i w nawierzchnię placu wmontowano płytę upamiętniającą jego istnienie, a także zaznaczono zarys części jego murów.
Po pożarze Rada Miejska podjęła decyzję o budowie nowego ratusza pośrodku rynku. Pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był burmistrz Nowego Sącza – Lucjan Lipiński.
Prace rozpoczęto 6 lipca 1895 roku, a 27 lipca położono kamień węgielny pod południowo-wschodnim narożnikiem wieży zegarowej. Wzniesiono gmach ratusza według projektu miejskiego architekta Jana Perosia. Budowę nadzorował znany krakowski architekt Karol Knaus. Budowę ratusza zakończono w 1897 roku.

Powstała monumentalna, zwarta budowla w stylu eklektycznym, która w niezmienionym kształcie przetrwała do dziś.

Ratusz nowosądecki jest budynkiem piętrowym, podpiwniczonym, z czterokondygnacyjną wieżą, przykrytym czterospadowym dachem mansardowym, skrywającym poddasze. Lico bogato zdobionych elewacji ratusza przełamują ryzality narożne i centralny zachodni, a przede wszystkim wschodni portyk ze wznoszącą się nad nim wieżą zegarową.

Czterokondygnacyjna wieża ratusza zwieńczona jest hełmem kopułkowym, na którym osadzona jest iglica z chorągiewką wiatrowskazu w kształcie godła Polski. W 1991 roku, podczas prac remontowych, orzeł na wieży odzyskał przysługującą mu koronę. Tuż pod kopułą znajduje się zegar o czterech cyferblatach, wykonany przez firmę zegarmistrzowską Ludwiga Hainza z Pragi. Od 1901 roku do czasów obecnych konserwacją zegara ratuszowego zajmują się już trzy pokolenia zegarmistrzów nowosądeckich – Jan, Henryk i Jan Dobrzańscy. W narożach wieży, obok tarcz zegarowych umieszczone są cztery kamienne rzeźby orłów, wzbijających się do lotu. Najwyższą kondygnację wieży obiega galeryjka z metalową balustradą, wsparta na gzymsie konsolowym.
Nieco obszerniejsza trzecia kondygnacja otrzymała dekoracyjne obramienia okien, zdobione parami kolumn.
Niżej wieża jest jeszcze szersza, a jej trzy elewacje wieńczą trójkątne frontony, wsparte na kolumnach. W tympanonach umieszczony jest dawny herb Nowego Sącza, a poniżej – nad oknami drugiej kondygnacji całego gmachu wraz z wieżą, w dekoracyjnym fryzie nadokiennym umieszczono herby 33 miast, z którymi Nowy Sącz prowadził wymianę handlową.
Od strony wschodniej, fronton wieżowy zdobi figura królowej Jadwigi z berłem Akademii Krakowskiej i wieńcem laurowym, nawiązująca do XVIII-wiecznej kolonii akademickiej w Nowym Sączu. Niegdyś figurze św. Jadwigi towarzyszyły rzeźby Merkurego i Wulkana wspartego na młocie, symbolizujące handel i rzemiosło. Ta grupa rzeźb nawiązywała do charakteru miasta, ukształtowanego przez handel, rzemiosło i naukę. Figury te, a także atlanty podtrzymujące balkon pierwszego piętra i flankujące wejście do ratusza, są dziełem Stanisława Wójcika z końca XIX wieku.

Elewacja parteru jest boniowana, a łukowato zamknięte okna otrzymały stiukową dekorację nadokienną. Od wschodu usytuowany jest portyk z głównym wejściem do ratusza. Nad portykiem znajduje się obszerny balkon z kamiennymi tralkami, a pośrodku balkonu wznosi się wieża ratuszowa.
Elewacje ratusza zdobione są kolumnami, pilastrami i sztukateriami. Szczególnie bogatą dekorację i osobne, nieco wyższe, czworoboczne daszki mansardowe otrzymały ryzality narożne, tworząc w ten sposób niewielkie pseudowieżyczki.

We wnętrzu ratusza można podziwiać reprezentacyjny westybul ze schodami prowadzącymi na wysoki parter i piętro, ozdobiony bogatą sztukaterią. Dolny hol zdobią, umieszczone w kartuszach, herby: Ziemi Sądeckiej oraz historyczny herb Nowego Sącza ze św. Małgorzatą. Poprzedni herb z fragmentem murów z trzema basztami i rycerzem w prześwicie bramy, został unieważniony w 1987 roku. Widnieje on nadal na elewacji wieży ratuszowej.
Górny hol, wiodący do sali posiedzeń, zdobią półkolumny zwieńczone liśćmi akantu oraz orłami wzbijającymi się do lotu. Ściany i sklepienie dekorowane są gzymsami i bogatą sztukaterią figuralną.

Na piętrze mieści się reprezentacyjna sala posiedzeń im. Stanisława Małachowskiego. Salę tę przykrywa neorenesansowy strop kasetonowy, natomiast górne partie ścian zdobią malowidła przedstawiające ważna dla miasta wydarzenia historyczne. Cztery obrazy tworzą rodzaj malarskiego fryzu.
Pierwszy obraz przedstawia Kazimierza Wielkiego wydającego akt erekcyjny zamku królewskiego Sandecz.
Na drugim obrazie widoczne jest powitanie w Nowym Sączu Jadwigi Andegaweńskiej, podążającej do Krakowa, aby objąć tron Polski.
Trzecie malowidło ukazuje synów Kazimierza Jagiellończyka: Władysława, Jana Olbrachta, Kazimierza i Aleksandra, którzy przebywali na sądeckim zamku i pobierali nauki pod opieką Jana Długosza i Filippo Buonaccorsi.
Na czwartym obrazie widać powitanie w Nowym Sączu Jana III Sobieskiego, powracającego spod Wiednia.
Obrazy te, powstałe w 1911 roku, są dziełem artysty malarza Piotra Sitzmanna-Karwosieckiego.
Ściany sali zdobią również rysunki dawnych pieczęci miejskich i cechowych.
W sali obrad stoją dwa zabytkowe piece kaflowe, których zielone kafle ozdobione są czerwonymi tarczami z białym orłem. Piece te przetrwały okres okupacji niemieckiej pod prowizorycznym tynkiem.

Stojący na rynku ratusz nowosądecki do dziś jest siedzibą Urzędu Miasta i do dziś zachwyca swą architekturą.