Kościół Mariacki w Krakowie

Opis

Kościół archiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie jest wybitnym przykładem średniowiecznej fary miejskiej, funkcjonującej w ośrodku o bardzo dużym znaczeniu politycznym i kulturalnym. Wnętrze świątyni kryje mnóstwo wspaniałych i bezcennych dzieł sztuki z okresu od XIV do XX wieku.

Według Jana Długosza, pierwszy murowany kościół został ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża ok. 1220 roku. W latach 1221 – 1222 wzniesiono murowaną z kamienia i oblicowaną wapienną kostką świątynię w stylu romańskim. Była to trójnawowa bazylika o długości 42 m, z dwiema wieżami od zachodu.
Od 1222 roku świątynię Mariacką otaczał cmentarz parafialny.

W 1220 roku książę Leszek Biały lokował Kraków prawdopodobnie na prawie flamandzkim. Lokacja ta nie powiodła się, być może z powodu najazdów tatarskich w 1241 oraz w 1259 roku. Podczas tych najazdów kościół został poważnie uszkodzony. Drewniana zabudowa Krakowa spłonęła, mieszczanie musieli odbudować swe domy i nie starczało już funduszy na gruntowny remont świątyni. Przeprowadzano jedynie doraźne prace naprawcze.

Kolejna, tzw. wielka lokacja miasta miała miejsce w 1257 roku. Wtedy to książę Bolesław Wstydliwy lokował miasto na prawie magdeburskim. Wytyczono wówczas rynek oraz regularną siatkę ulic. Zaczęły powstawać domy nowych zasadźców. Mieszczanie zauważyli potrzebę budowy nowej świątyni.

W latach 1290 – 1300, na fundamentach romańskiego kościoła wzniesiono wczesnogotycki kościół halowy. Była to ceglana, trójnawowa świątynia z dwoma czworobocznymi wieżami od zachodu. Kościół był konsekrowany w 1320 roku, jednak prace wykończeniowe trwały jeszcze w latach 30. XIV wieku. Prawdopodobnie, po ukończeniu budowy świątyni, proboszczom kościoła Mariackiego w Krakowie nadano zaszczytny tytuł archiprezbitera, co bardzo podnosiło ich rangę.

W 1320 roku książę Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski, a odbyło się to właśnie w Krakowie, w wawelskiej katedrze. Król wybrał Wawel na swą siedzibę, wobec czego Kraków stał się miastem stołecznym. Monarcha jeszcze w 1320 roku podjął decyzję o budowie nowej katedry na Wawelu.

Mieszczanie krakowscy pragnęli, aby ich fara była równie dostojna oraz godna miasta stołecznego.
W latach 1355 – 1365, z fundacji krakowskiego mieszczanina i bogatego kupca – Mikołaja Wierzynka oraz innych mieszczan, do istniejącego kościoła od wschodu dobudowano wydłużone, czteroprzęsłowe, strzeliste prezbiterium, opięte szkarpami, wraz z zakrystią od północnej strony.
W latach 1392 – 1397 nadbudowano ściany nawy głównej, którą wyposażono w okna w celu doświetlenia wnętrza. W ten sposób powstał korpus nawowy w układzie bazylikowym, którego budowę nadzorował Mikołaj Werner. Wtedy też podwyższono obie wieże kościelne.
Na początku XV wieku północną wieżę dodatkowo podwyższono o ośmioboczną kondygnację, przystosowując ją do pełnienia funkcji strażnicy miejskiej. W 1478 roku wieżę zwieńczył wysoki, gotycki hełm, wykonany przez cieślę Matiasa Heringha. Hełm ten otoczony został wieńcem 8 par niewielkich wieżyczek, tworzących gwiazdę u podstawy hełmu. W 1666 roku na ten hełm założono złoconą koronę. Niższą, południową wieżę dopiero w 1592 roku przykryto późnorenesansowym hełmem.
W latach 1435 – 1446 po bokach korpusu nawowego powstały rzędy gotyckich kaplic bocznych, które należały do bogatych rodów krakowskich oraz cechów rzemieślniczych. W większości były one dziełem Franciszka Wierchonia z Kleparza. Kaplice te zostały przykryte dwuspadowymi daszkami poprzecznymi, wspólnymi dla kaplic i naw bocznych. W XV do prezbiterium, od strony północnej dobudowano piętrową zakrystię.

Pod koniec XV wieku kościół Mariacki w Krakowie otrzymał przepiękny, późnogotycki ołtarz główny, ufundowany przez mieszczan krakowskich, a stworzony przez norymberskiego rzeźbiarza Wita Stwosza. Artysta pracował nad tym monumentalnym dziełem przez 12 lat, od 1477 do 1489 roku.

W XVI wieku przebudowano wnętrza kilku kaplic bocznych, zakładając w nich nowe sklepienia oraz późnogotyckie maswerki.

W połowie XVIII wieku, z inicjatywy archiprezbitera Jacka Łopackiego, przeprowadzono barokizację kościoła Mariackiego w Krakowie. W tym celu proboszcz Jacek Łopacki zatrudnił królewskiego architekta Francesco Placidiego, który modernizował już wiele krakowskich budowli.
Według jego projektu obniżono dach świątyni, zamieniono daszki poprzeczne nad kaplicami i nawami bocznymi na wspólne dachy pulpitowe, które ukryły łęki oporowe gotyckich przypór.
Wewnątrz świątyni obmurowano gotyckie filary, wprowadzono pilastry podtrzymujące barokowe gzymsy, a ściany pokryto polichromią wykonaną przez Andrzeja Radwańskiego. Wymieniono wówczas 26 ołtarzy bocznych przy filarach i w kaplicach, na barokowe ołtarze, większość z czarnego marmuru – część ołtarzy była autorstwa Placidiego, a część krakowskiego architekta Kaspra Bażanki. Wtedy wymieniono też inne wyposażenie kościoła, jak ławy, konfesjonały, itp. Archiprezbiter Łopacki sprowadził z Włoch wiele cennych obrazów, m.in. modnego wówczas Giambattisty Pittoniego.
Z tego okresu pochodzi również późnobarokowa kruchta autorstwa Placidiego, poprzedzająca główny portal świątyni.

Z powodu biskupiego zakazu, dotyczącego grzebania zmarłych w obrębie murów miejskich, wydanego w 1795 roku, rok później zlikwidowano przykościelny cmentarz. Wtedy to na południową elewację kościoła Mariackiego przeniesiono wiele tablic nagrobnych.
Na miejscu zlikwidowanego cmentarza powstał plac Mariacki.

Pod koniec XIX wieku podjęto decyzję o przywróceniu kościołowi gotyckiej szaty. W latach 1887 – 1891 pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego przeprowadzono renowację oraz regotyzację świątyni. Usunięto wówczas barokowe nawarstwienia. Jan Matejko zaprojektował nową polichromię, którą wykonał we współpracy ze Stanisławem Wyspiańskim i Józefem Mehofferem. Wyspiański i Mehoffer wykonali również brakujące witraże w prezbiterium oraz zaprojektowali duży witraż w ścianie zachodniej, który wykonał Teodor Zajdzikowski.
W 1898 roku przy północnym filarze międzynawowym powstała neogotycka ambona.
Na zachodniej emporze w 1800 roku umieszczono organy, wykonane w warsztacie organmistrza Ignacego Ziernickiego. Prospekt organowy wykonał Ignacy Kornecki. Dziś, po kilku przebudowach, jest to 56-głosowy instrument. W nawie południowej w 1899 roku zostały zbudowane przez organmistrza Tomasza Falla 7-głosowe organy, które umieszczono w miejscu barokowego instrumentu z 1733 roku. W 1912 roku w prezbiterium zbudowano małe organy 12-głosowe, które wykonała firma organmistrza Kazimierza Żebrowskiego. Organy te umieszczono w XVIII-wiecznym prospekcie organowym i zainstalowano na neogotyckim balkonie, zaprojektowanym przez Jana Matejkę.

Świątynia Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie jest gotyckim kościołem orientowanym, trójnawowym, czteroprzęsłowym z jednonawowym, czteroprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie.
Zachodnią fasadę kościoła tworzą dwie wieże o różnej wysokości, flankujące zachodnią elewację świątyni. Wyższa wieża północna o wysokości 81 m, zwana również Hejnalicą, w średniowieczu była własnością miasta. Zbudowana na planie kwadratu, na wysokości dziewiątej kondygnacji przechodzi w ośmiobok. Ośmioboczną nadbudowę wieży wzniesiono w latach 1400 – 1408, dzięki czemu wyniesiona została ponad inne budowle miasta. Wieża ta pełniła wówczas funkcję strażnicy miejskiej. Na jej szczycie przebywał strażnik, który na trąbce wygrywał hejnał Krakowa, co miało oznaczać czuwanie nad bezpieczeństwem miasta. Początkowo hejnał trąbiony był o świcie i o zmierzchu, a także na alarm, w przypadku zagrożenia pożarem, najazdem wrogich wojsk lub innymi zagrożeniami. Hejnał informował również o otwieraniu i zamykaniu bram miejskich.
Niższa wieża południowa o wysokości 69 m była przeznaczona na dzwonnicę kościelną. W tej wieży było zawieszonych pięć dzwonów: najstarszy z przełomu XIII i XIV wieku o wadze ok. 1200 kg, „Misjonarz” o wadze ok. 2300 kg, „Tenebrat” o wadze ok. 5000 kg, „Półzygmunt” ważący ok. 6000 kg oraz cymbał zegarowy, współpracujący niegdyś z zegarem Hejnalicy. Na elewacji dzwonnicy wisi jeszcze jeden niewielki dzwonek, zwany dzwonkiem za konających. W średniowieczu, gdy ktoś umierał, bliscy udawali się do kościoła parafialnego i bili w takie dzwonki, co oznaczało prośbę o modlitwę w intencji spokojnej śmierci oraz zbawienia duszy umierającego. W Krakowie poza dzwonkiem na kościele Mariackim, pozostały jeszcze dwa takie dzwonki.
Między czworobocznymi wieżami kościoła mieści się gotycka kruchta międzywieżowa, poprzedzona wieloboczną kruchtą barokową. Kształt tej kruchty wzorowany jest na kształcie Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Kruchtę wieńczy ażurowa wieżyczka z figurą Chrystusa Salwatora. Do wnętrza prowadzi troje drzwi – środkowe ozdobione zostały głowami polskich świętych, natomiast dwoje drzwi po bokach głowami apostołów, wyrzeźbionymi w 1929 roku przez Karola Hukana.
Ponad kruchtą umieszczone jest duże, szerokie okno ostrołukowe, wypełnione witrażem autorstwa Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera. Na zachodniej elewacji dzwonnicy w 1998 roku umieszczono tablicę upamiętniającą dwudziestolecie pontyfikatu Jana Pawła II, czterdziestolecie jego sakry biskupiej oraz beatyfikację Anieli Salawy, która odbyła się w 1994 roku podczas mszy beatyfikacyjnej na krakowskim rynku.
Południową elewację wieży zdobi renesansowy ganek, wykonany przez Bartolomeo Berrecciego. Ganek ten prowadzi do XV-wiecznej kaplicy Nawrócenia św. Pawła, umieszczonej na piętrze dzwonnicy.

Elewacje boczne korpusu nawowego zostały zabudowane kaplicami, między którymi usytuowano boczne kruchty. W elewacjach kaplic umieszczono szerokie, ostrołukowe okna, wypełnione laskowaniem i maswerkami. Ponad wspólnymi dachami kaplic i naw bocznych wznoszą się elewacje nawy głównej, opięte wysokimi szkarpami, które zostały zwieńczone kamiennymi kwiatonami. Dolne partie przypór w postaci łęków przyporowych, ukryte zostały w dachach i ścianach kaplic. Elewacje boczne nawy mieszczą między przyporami ostrołukowe okna z laskowaniem i dekoracją maswerkową. Między rzędami kaplic znajdują się również boczne kruchty z wejściami ujętymi kamiennymi, uskokowymi portalami ostrołukowymi. Portale – północny i południowy dekorowane są czołgankami i sterczynami. Obecne drzwi do portali bocznych wykonał Karol Hukan w 1929 roku.
Na zachodniej elewacji kaplicy północnej, tuż obok Hejnalicy znajduje się płaskorzeźba wykonana przez Piusa Wielońskiego, która jest wierną kopią obrazu Jana Matejki „Sobieski pod Wiedniem”. Tablica została ufundowana z okazji dwusetnej rocznicy Wiktorii Wiedeńskiej.
Obok północnego portalu, w kamiennym, dekoracyjnym obramieniu późnogotyckim, mieści się wizerunek Matki Bożej Łaskawej, pod którym pali się wieczne światełko. Obraz ufundował burmistrz Krakowa w podziękowaniu za opanowanie epidemii, jaka nawiedziła miasto w latach 1707 – 1709. Obraz Matki Bożej miał odtąd chronić miasto przed morowym powietrzem.
Na południowej elewacji kaplicy św. Jana Nepomucena umieszczony jest zegar słoneczny, wykonany metodą sgraffita w 1954 roku. Pierwszy zegar słoneczny znajdował się w tym miejscu w 1682 roku. Na wschodniej elewacji tej kaplicy, w zamurowanej wnęce okiennej rzeźbiarz Czesław Dźwigaj umieścił kompozycję rzeźbiarską, przedstawiającą ukrzyżowanego Chrystusa z Matką Bożą i św. Janem Ewangelistą pod krzyżem, adorowanych przez: Faustynę Kowalską, Jana Kantego, biskupa Stanisława, Rafała Kalinowskiego, Maksymiliana Kolbe, królową Jadwigę i brata Alberta.
Na południowej elewacji kościoła umieszczono też wiele płyt nagrobnych, pochodzących ze zlikwidowanego w 1796 roku cmentarza parafialnego.

Wysokie, smukłe prezbiterium, na całej wysokości opięte jest potężnymi szkarpami, które zostały zwieńczone ozdobnymi, kamiennymi pinaklami w formie ażurowych kapliczek z wieżyczkami. Tuż pod stropem znajduje się kamienny gzyms, wsparty na konsolach z figurami przedstawiającymi personifikacje cnót i przywar. W kluczach ostrołukowych okien umieszczono motywy roślinne i figuralne, które po stronie południowej i wschodniej symbolizują niebo, natomiast po stronie północnej piekło. W glifach okien, u nasady łuków znalazły się dekoracje roślinne. Bardzo wysokie, wąskie, trójdzielne okna ostrołukowe otrzymały też dekorację maswerkową oraz witraże.
Przy południowym wejściu do prezbiterium mieści się pomnik archiprezbitera Jacka Łopackiego, wykonany z czarnego marmuru przez Francesco Placidiego.
Do elewacji prezbiterium przylegają kaplice grobowe oraz inne przybudówki, wkomponowane między potężne szkarpy.
W XVI wieku, w narożniku między prezbiterium i zakrystią zbudowano skarbiec kościelny w stylu manieryzmu, ale dopiero w końcu XVII wieku budowla uzyskała boniowanie i dekorację rzeźbiarską. Elewacje skarbca zdobią figury Matki Bożej z Dzieciątkiem, św. Stanisława i św. Jana Chrzciciela, umieszczone w konchowych wnękach.

Nawę główną i prezbiterium przykrywa wspólny dach dwuspadowy, nad absydą trójpołaciowy. Nawy boczne, kaplice boczne i boczne kruchty przykrywają wspólne dachy pulpitowe. Dachy pulpitowe kryją również zachodnią przestrzeń międzywieżową, zakrystię, skarbiec oraz wschodnie przybudówki i kaplice grobowe. Wszystkie pokrycia dachowe wykonane są z blachy.

Wnętrze kościoła z rozgwieżdżonym niebem, kolorowymi ścianami i barwnym światłem przechodzącym przez witraże, stwarza swoisty nastrój magii, tajemnicy, spokoju i wyciszenia.
Nawa główna oraz nawy boczne przykryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, prezbiterium – sklepieniem gwiaździstym, natomiast kaplice i kruchty przykrywają sklepienia gwiaździste, sieciowe, a także krzyżowe i lustrzane.
Nawa główna o wysokości 28 m, posiada taką samą wysokość i szerokość jak prezbiterium. Prezbiterium oddziela od nawy wysoka, ostrołukowa arkada tęczy. Główna nawa otwiera się do naw bocznych ostrołukowymi arkadami, wspartymi na ośmiobocznych filarach międzynawowych.
Ponad tymi arkadami nawę główną obiega gzyms, nad którym umieszczone są na konsolach drewniane figury świętych: Stefana, Kingi, Stanisława Kostki, Kazimierza, Jadwigi, Urszuli, Jacka, Wojciecha, bł. Salomei i bł. Bronisławy.
Kolorowa polichromia sklepień, ścian i filarów, pokrywająca całe wnętrze, zaprojektowana przez Jana Matejkę, wykonana została w latach 1890 – 1892 przez mistrza, przy znaczącej współpracy swych uczniów: Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera.

W prezbiterium najstarszym zabytkiem są witraże z 1370 roku, wykonane przez mistrza Mikołaja, znajdujące się w trzech oknach wschodniej absydy. Pozostałe witraże to XIX-wieczne dzieła Wyspiańskiego i Mehoffera.
Najcenniejszym zabytkiem świątyni jest z całą pewnością późnogotycki ołtarz wielki, poświęcony Najświętszej Marii Pannie, a wykonany w latach 1477 – 1489 przez wybitnego snycerza z Norymbergii – Wita Stwosza. Ołtarz Mariacki, a właściwie nastawa ołtarzowa, jest późnogotyckim pentaptykiem – posiada szafę główną, dwa skrzydła nieruchome, dwa skrzydła ruchome, zwieńczenie oraz predellę. Ołtarz o wymiarach 11 x 13 m zawiera ok 200 figur, w tym największe figury o wysokości 2,7 m.
W prezbiterium przy ścianie tęczowej znajdują się dwa monumentalne pomniki nagrobne Montelupich oraz Cellarich – manierystyczne dzieła Santi Gucciego z początku XVII wieku.
Warto również zwrócić uwagę na stalle ustawione przy ścianach prezbiterium z wczesnobarokowymi, rzeźbionymi i polichromowanymi zapleckami z lat 30. XVII wieku, wyrzeźbionymi przez Fabiana Möllera. Na zapleckach przedstawił on historię rodu Dawida aż po Wniebowzięcie Marii.
Przy wyjściu z prezbiterium na plac Mariacki, umieszczona jest konsola w kształcie męskiej głowy. Jest to podobizna Tadeusza Stryjeńskiego wykonana wg projektu Jana Matejki, jako dowód wdzięczności za trud włożony w regotyzację kościoła.
Na belce tęczowej, zaprojektowanej przez Jana Matejkę, umieszczony został wielki, drewniany krucyfiks, wykonany przez uczniów Wita Stwosza pod koniec XV wieku.

W nawie głównej, przy filarach międzynawowych znajdują się barokowe ołtarze z czarnego marmuru z obrazami weneckiego malarza Giambattisty Pittoniego z I poł. XVIII wieku. Są to ołtarze: św. Sebastiana, Trzech Króli, św. św. Szymona i Judy Tadeusza, św. Filipa Nereusza, św. Marii Magdaleny oraz św. Apolonii.
W nawie głównej mieszczą się dwie ambony – przy pierwszym południowym filarze jest ambona barokowa z 1676 roku, natomiast przy trzecim północnym filarze znajduje się neogotycka ambona z 1898 roku. Dziś żadna z nich nie jest już używana, ponieważ obecnie mównica znajduje się przy ołtarzu.
Przy tęczy z lewej strony usytuowany jest ołtarz Zwiastowania, a obok na filarze obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, z którym wiązana jest pewna kryminalna historia. Obraz z Najświętszą Panienką podobno ufundował ojciec dwóch porywczych synów, aby zakryć nim splamione krwią ściany świątyni, a także jako odkupienie grzechu.
Po prawej stronie tęczy znajduje się okazałe, bogato zdobione, renesansowe cyborium, zbudowane w 1554 roku z marmuru, alabastru i stiuku, przez królewskiego architekta Giovanniego Padovano. W cyborium dawniej przechowywano Najświętszy Sakrament, a podobno i dziś to się zdarza.

Obok cyborium, na zamknięciu nawy południowej usytuowany został ołtarz Krzyża Świętego. Barokowy ołtarz jest dziełem Francesco Placidiego. Umieszczono w nim srebrną blachę z płaskorzeźbą Jerozolimy, wykonaną przez złotnika Józefa Ceyplera. Widok Jerozolimy stał się tłem do innego dzieła. Był nim krucyfiks z postacią Chrystusa umierającego na krzyżu, którą wykuł w kamieniu mistrz Wit Stwosz w 1496 roku na zlecenie mincerza Henryka Slackera.
W nawie południowej znajdują się jeszcze dwa ołtarze: św. Agnieszki oraz św. św. Hieronima i Augustyna. Przy południowej nawie umieszczone są trzy kaplice: św. Jana Nepomucena, św. Walentego (MB Ostrobramskiej) oraz św. Łazarza. Nad południową kruchtą mieści się jeszcze jedna kaplica Aniołów Stróżów.

Nawę północną od wschodu zamyka złocony ołtarz św. Stanisława biskupa i męczennika. Przed tym ołtarzem ustawiona jest gotycka chrzcielnica z XIV wieku, wykonana z brązu przez mistrza Ulryka.
W nawie północnej mieszczą się jeszcze dwa ołtarze boczne: św. Anny oraz św. Józefa oraz z tyłu, za stallami rady – kaplica Matki Bożej Loretańskiej.
Przy północnej nawie znajdują się trzy kaplice boczne: kaplica Przemienienia Pańskiego, św. Wawrzyńca oraz św. Jana Chrzciciela, a na piętrze nad północną kruchtą - kaplica Michała Archanioła.

Wchodząc przez zachodnią, barokową kruchtę do świątyni, po obu stronach stoją dwie bliźniacze kropielnice, pochodzące prawdopodobnie jeszcze z wczesnogotyckiego, halowego kościoła, datowane na I ćw. XIV wieku.
W kruchcie podwieżowej znajdują się wejścia do dwóch kaplic, mieszczących się w przyziemiach wież kościelnych. Po lewej stronie, w przyziemiu Hejnalicy usytuowana jest kaplica św. Antoniego, gdzie w dawnych czasach skazańcy spędzali ostatnią noc, aby pogodzić się z Bogiem przed wykonaniem wyroku.
Po prawej stronie, w przyziemiu dzwonnicy znajduje się kaplica Matki Bożej Częstochowskiej z barokowym ołtarzem, w którym jest kopia obrazu częstochowskiego z 1638 roku, koronowana w 1968 roku koronami papieskimi. W kaplicy tej odbywa się wieczna adoracja Najświętszego Sakramentu.

Kościół Mariacki kryje jeszcze wiele zabytkowych dzieł sztuki, liczne epitafia, obrazy, rzeźby, sprzęty liturgiczne, itp.
Jest to świątynia o bardzo bogatej historii. W tym kościele w latach 1952 – 1958 posługę kapłańską sprawował ks. Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II.
Od 1962 roku kościół posiada zaszczytny tytuł Bazyliki Mniejszej.

Nie wszędzie w tym kościele można zajrzeć. Turyści korzystają z wejścia południowego, aby nie przeszkadzać wiernym. Wejście zachodnie i część świątyni wydzielona jest na indywidualną modlitwę oraz spowiedź, do której można przystąpić każdego dnia, przez cały dzień.

Od 1 kwietnia do 31 października można zwiedzać również Hejnalicę, z której rozpościera się rozległy widok na całe miasto. Można poczuć się jak dawni strażnicy miejscy, czy obecni hejnaliści.