Szczebrzeszyn - kościół św. Mikołaja

Opis

W latach 1981 – 1992 na terenie cerkwi w Szczebrzeszynie archeolodzy odkryli relikty fundamentów absydy romańskiego kościoła, pochodzące z XII lub początku XIII wieku. Z dużym prawdopodobieństwem należały one do świątyni obrządku łacińskiego.
W XIII wieku Szczebrzeszyn był podporządkowany księciu halickiemu - Danielowi Romanowiczowi, późniejszemu królowi Rusi. Z powodu wielu najazdów tatarskich w tym okresie, ludność Rusi, szukając bezpiecznego schronienia przed Tatarami, wyruszała na zachód i znajdowała schronienie w Szczebrzeszynie. Była to duża grupa wyznawców prawosławia, którym książę Daniel oddał jedyny wówczas kościół w Szczebrzeszynie.
Katolicy zmuszeni byli do zbudowania sobie nowej świątyni. Nowy, drewniany kościół powstał prawdopodobnie ok. 1260 roku. Patronką kościoła katolickiego została Matka Boża Szczebrzeska, której kult pielęgnowany był na terenie południowo-wschodniej Polski do okresu reformacji. Świątynia ta spłonęła w pożarze w XIV wieku.

W 1394 roku Dymitr z Goraja – właściciel Szczebrzeszyna, ufundował kolejny, drewniany kościół. Była to świątynia pw. św. Mikołaja, przy której w 1398 roku arcybiskup halicki Jakub Strepa herbu Strzemię, erygował pierwszą parafię w mieście.
W okresie reformacji, kiedy właścicielem Szczebrzeszyna został Andrzej Górka - wyznawca kalwinizmu, kościół katolicki zamieniony został na świątynię protestancką.
W 1583 roku, podczas pożaru zamku i miasta, spłonął również drewniany zbór kalwiński.

Pod koniec XVI wieku Szczebrzeszyn stał się własnością Jana Zamoyskiego. W 1610 roku dziekan infułat kolegiaty zamojskiej - ks. Mikołaj Kiślicki ufundował nowy, murowany kościół katolicki, który stanął na miejscu poprzedniej, drewnianej świątyni. W 1620 roku, po zakończeniu budowy, biskup chełmski - Jerzy Zamoyski konsekrował świątynię pw. św. Mikołaja.
Powstał wówczas trójnawowy, orientowany kościół w stylu renesansu lubelskiego, murowany z kamienia i cegły, o trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wieżę kościelną wybudowano później, po roku 1630.

Podczas jednego z najazdów tatarskich na początku lat 40. XVII wieku, kościół św. Mikołaja został spalony przez Tatarów. Pozostały jedynie mury i sklepienia. Świątynia przez ćwierć wieku była odbudowywana. W 1688 roku, po zakończeniu odbudowy, kościół parafialny został konsekrowany przez proboszcza ks. Jana Unikowskiego.
W 1754 roku kolejny pożar, wzniecony prawdopodobnie przez Żydów, uszkodził świątynię. Ogień nie wyrządził jednak tak poważnych szkód, jak poprzedni.

Kościół był wielokrotnie naprawiany i konserwowany. Główny remont przeszedł pod koniec XIX wieku.
Świątynia przetrwała bez poważniejszych zniszczeń wiele najazdów obcych wojsk, a także obie wojny światowe. Podczas II wojny światowej władze hitlerowskie zamknęły kościół, dzięki czemu nie został on ograbiony i zdewastowany.

Po wyzwoleniu miasta, 25 lipca 1944 roku kościół parafialny św. Mikołaja w Szczebrzeszynie wznowił działalność duszpasterską.
Po wojnie świątynia była wielokrotnie odnawiana, ale dopiero na przełomie XX i XXI wieku doczekał się renowacji pod nadzorem konserwatora zabytków.

Dziś, jak przed czterema wiekami, w samym centrum miasta, nieopodal rynku wznosi się bryła parafialnego kościoła św. Mikołaja.

Jest to kościół murowany z kamienia i cegły, o otynkowanych elewacjach. Korpus świątyni, prezbiterium oraz wieża kościelna, opięte są masywnymi przyporami. Szczebrzeszyńska fara wzniesiona została w stylu renesansu lubelskiego, jako orientowany, trójnawowy kościół o układzie halowym. Niższe od korpusu nawowego prezbiterium zamknięte jest trójbocznie. Do naw bocznych przylegają czworoboczne kaplice, a od północy obok kaplicy znajduje się również zakrystia, połączona z prezbiterium.
Wieża zachodnia, czworoboczna w dolnych kondygnacjach, wyżej o ściętych narożnikach, tworzy bryłę na planie ośmioboku. Oktagonalna część wieży opięta jest w narożach pilastrami z głowicami korynckimi, a półokrągło zamknięte otwory okienne zdobią stiukowe obramienia. Mury wieży wieńczy gzyms zdobiony stiukowym fryzem. W przyziemiu wieży znajduje się kruchta, do której prowadzi zachodni, barokowy portal. Ponad portalem umieszczono malowany obraz patrona kościoła – św. Mikołaja.
Gładkie elewacje kościoła przełamują jedynie półokrągło zamknięte okna, dwa późnorenesansowe portale prowadzące do nawy północnej i południowej, a także kilka nisz o arkadowym kształcie.
W jednej z takich nisz, znajdującej się we wschodniej elewacji prezbiterium, umieszczona jest kamienna płyta z wyrytym aktem erekcyjnym kościoła w języku łacińskim, a nad nią kartusz z herbem Zamoyskich.
Korpus nawowy fary szczebrzeszyńskiej przykryty jest dachem dwuspadowym z murowaną wieżyczką sygnaturki na kalenicy. Wieżyczka ta zwieńczona jest barokowym hełmem. Nad niższym prezbiterium znajduje się osobny dach dwuspadowy, w części wschodniej trójpołaciowy, natomiast kaplice i zakrystię przykrywają dachy pulpitowe. Wieżę kościelną wieńczy ośmioboczny, wysoki, barokowy hełm z latarnią.

Wnętrze świątyni zachwyca sklepieniami, pochodzącymi z okresu budowy kościoła. Są to sklepienia kolebkowe, zdobione sztukaterią geometryczną w stylu kalisko-lubelskim oraz medalionami z polichromią figuralną.
Sklepienie nawy wsparte jest na czterech parach czworobocznych filarów międzynawowych, między którymi rozpięte są arkady otwierające się do naw bocznych.
Do zewnętrznych ścian nawy północnej i południowej przylegają dwie bliźniacze kaplice renesansowe, do których wejście prowadzi z naw bocznych.

W prezbiterium znajduje się XIX-wieczny ołtarz główny z obrazem św. Mikołaja, pędzla Rafała Hadziewicza z 1850 roku, a w zwieńczeniu ołtarza – obraz Trójcy Świętej. Na zasuwie obrazu głównego umieszczono wizerunek Chrystusa Miłosiernego z napisem Jezu ufam Tobie. Ołtarz główny wieńczą figury czterech ewangelistów, pochodzące z początku XVII wieku, a więc z poprzedniego ołtarza.
Na północnej ścianie prezbiterium zawieszone są obrazy Świętej Rodziny i Chrystusa Nauczającego w Świątyni, które uprzednio zdobiły kaplice, a po konserwacji trafiły do prezbiterium. Południową ścianę prezbiterium zdobią XVII-wieczne obrazy, prawdopodobnie pędzla Jana Kasińskiego, przedstawiające św. Jana Kantego oraz Chrystusa na Krzyżu. Obrazy te wcześniej zdobiły nawę główną.
Na ścianie wschodniej nawy, nad łukiem tęczowym znajduje się polichromia przedstawiająca Chrystusa Ukrzyżowanego w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty.

Cennymi zabytkami świątyni są XVII-wieczne, drewniane , renesansowe ołtarze naw bocznych, o bogatej ornamentyce. W nawie południowej znajduje się ołtarz Matki Bożej z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, natomiast w nawie północnej – ołtarz św. Walentego.
Zabytkiem z końca XVII wieku jest ambona z dużymi figurami aniołów, które stojąc na balustradzie ambony, rękami wspierają baldachim.
Na emporze chóru muzycznego umieszczone są 12-głosowe organy z 1893 roku. Instrument ten wykonany był przez firmę organmistrza Jana Śliwińskiego ze Lwowa.

Obok kościoła stoi renesansowa, czworoboczna dzwonnica z kaplicą grobową, ufundowana na początku XVII wieku przez ks. Mikołaja Kiślickiego. Dzwonnica ta posiada otwory dzwonne o obramieniach bogato dekorowanych sztukaterią. Przykryta jest blaszanym dachem namiotowym, zwieńczonym barokowym hełmem z latarnią. W dzwonnicy tej obecnie wiszą dzwony odlane w Przemyślu, przez firmę Janusza Felczyńskiego, a poświęcone w kwietniu 1949 roku.
Przy świątyni, na cokole o ciekawym kształcie, stoi figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej (Maria Immaculata), z połowy XVIII wieku.

Na teren cmentarza kościelnego prowadzi od południa XVIII-wieczna brama barokowa, natomiast od północy – furtka z 1897 roku.