Twierdza Zamość

Opis

Jan Zamoyski - kanclerz i hetman wielki koronny postanowił zbudować na terenie wsi Skokówka, nowe miasto. Miasto to miało pełnić rolę centrum administracyjnego ordynacji zamojskiej oraz stanowić duży ośrodek rzemieślniczo-handlowy przy okazałej rezydencji magnackiej. Oczywistą sprawą było, że miasto w dobie rozwoju fortec musi być również ufortyfikowane.
3 kwietnia 1580 roku wydano akt lokacyjny, w którym nowe miasto nazwano Zamoście nad Wieprzem. Ulokowano je w rozwidleniu rzek, które obecnie nazywają się Topornica i Łabuńka. Wody tych rzek po spiętrzeniu miały tworzyć zalew, zabezpieczający miasto od południowego zachodu i umożliwiałyby napełnienie fos okalających mury od północnego wschodu.

Zarówno miasto jak i fortyfikacje zaprojektował włoski architekt Bernardo Morando.
Jeszcze przed lokacją miasta, w 1579 roku wzniesiono zamek o charakterze pałacowym, po czym zaczęto budować elementy systemu fortecznego. W 1582 roku postawiono arsenał, przed 1588 rokiem Bramę Lubelską, w 1599 roku Bramę Lwowską, a Bramę Szczebrzeską ukończono w 1603 roku. Wszystkie prace fortyfikacyjne ukończono w 1618 roku pod kierunkiem wenecjanina Andrei dellAqua.
Twierdza otrzymała kształt siedmioboku z bastionami w narożach. Bastiony były oddalone od siebie o ok. 200 metrów, ponieważ taki był zasięg ówczesnej artylerii.

Forteca zamojska była wielokrotnie przebudowywana, unowocześniana i modernizowana.
W latach 1683 - 1694 wzmocniono mury, naprawiono wały i groble oraz przebudowano południowo-zachodni narożnik, zastępując dwa małe bastiony jednym dużym.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Zamość przeszedł pod panowanie Austrii. W 1809 roku władze austriackie planując ofensywę na Księstwo Warszawskie, rozpoczęły prace naprawcze z niewielkimi modernizacjami. W Bramie Lubelskiej i Lwowskiej zamontowano zwodzone mosty, a przed Bramą Szczebrzeską wzniesiono nowy szaniec.
W 1809 roku Zamość został przyłączony do Księstwa Warszawskiego, co zaowocowało następną modernizacją w latach 1809 - 1813. Wybudowano wówczas nadszańce oraz flesze, które umożliwiały ostrzeliwanie ukrytych podejść wroga. Zamurowano wtedy Starą Bramę Lubelską i Starą Bramę Lwowską, a w ich miejsce wybudowano nowe bramy, powiększono bastiony, a przed fortyfikacjami ustawiono szereg baterii i dział fortyfikacyjnych. Prace modernizacyjne przerwano z powodu kampanii rosyjskiej Napoleona w 1812 roku.
W 1820 roku rząd Królestwa Polskiego wykupił miasto od Stanisława Kostki Zamoyskiego i rozpoczęto przebudowę fortecy. W odległości 1200 m od murów wyburzono wszystkie zabudowania. Poszerzono wały do 25 - 30 m grubości u podstawy, wzniesiono wzdłuż murów galerie z otworami strzelniczymi do broni ręcznej. Wzniesiono raweliny zabezpieczające mury i przeciwstraże. Najważniejszą częścią modernizacji było zbudowanie działobitni o średnicy 54 m, tzw. Rotundy, wysuniętej 500 m na południe od murów.
W 1830 roku zbudowano blokhauz od strony Bramy Szczebrzeskiej, a od Bramy Lubelskiej - szaniec otoczony fosą.

Forteca Zamość oblegana była pięciokrotnie.
W 1648 roku skutecznie obroniła się przed połączonymi wojskami Bohdana Chmielnickiego i Tuhaj-beja, w sile kilkunastu tysięcy żołnierzy.
W 1656 roku twierdza zamojska oparła się armii szwedzkiej.
Podczas III wojny północnej (1700 - 1721) pomiędzy Danią, Rosją, Saksonią, Prusami a Szwecją, w której formalnie Rzeczpospolita Polska była neutralna, twierdza zamojska była oblegana kilkakrotnie kolejno przez wojska szwedzkie, rosyjskie i saskie.
W 1809 roku, kiedy Zamość był pod panowaniem austriackim, wojska Księstwa Warszawskiego pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego przystąpiły do szturmu i po kilku godzinach walki zdobyły miasto. Zdarzyło się tak dlatego, że na korzyść wojsk polskich działali mieszkańcy okolicznych wsi, mieszkańcy Zamościa, jak również wielu obrońców twierdzy, którzy będąc polskimi rekrutami, nie angażowali się w obronę, a wręcz pomagali napastnikom.
Za udany szturm i zdobycie Zamościa w 1809 roku odznaczono Krzyżem Virtuti Militari m.in. pierwszą w historii kobietę - Joannę Żubrową, którą wkrótce mianowano podporucznikiem.
W 1813 roku, podczas odwrotu Napoleona spod Moskwy, wojska rosyjskie oblegały twierdzę w Zamościu od lutego do listopada 1813. Załoga fortecy gnębiona przez głód i choroby, pozbawiona nadziei na odsiecz, podjęła decyzję o kapitulacji.

Na przełomie XVIII i XIX wieku Austriacy założyli w Zamościu więzienie, które w 1819 roku Rosjanie przekształcili w rotę aresztancką, gdzie byli więzieni działacze niepodległościowi, m.in. Walerian Łukasiński - założyciel Towarzystwa Patriotycznego.
W czasie powstania listopadowego w 1831 roku twierdza zamojska stała się bazą wypadową do ataków na mniejsze oddziały rosyjskie. Była również schronieniem dla oddziałów powstańczych Dwernickiego, Chrzanowskiego czy Różyckiego. Twierdza skapitulowała 22 października 1831 roku jako ostatnia na terenach objętych powstaniem.

Po powstaniu listopadowym twierdza zaczęła tracić swoje znaczenie militarne. Powodem był rozwój artylerii i wprowadzenie dział gwintowanych o zasięgu 4 - 6 km, co wymusiło likwidację zwartych twierdz. Ostatecznie twierdza w Zamościu została zlikwidowana 21 listopada 1866 roku rozkazem cara Aleksandra II.

Do dziś przetrwało wiele fragmentów umocnień fortecznych. Niektóre zostały zaadaptowane do różnych celów: nadszaniec przy bastionie VII pełnił funkcje handlowe, przy bastionie VI mieści się zespół szkół, w Arsenale siedzibę znalazło Muzeum Barwy i Oręża, będące Oddziałem Muzeum Zamojskiego.
W działobitni Rotunda mieści się natomiast Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. W Rotundzie w 1940 roku urządzono więzienie śledcze gestapo dla przedstawicieli zamojskiej inteligencji. W czasie wojny rozstrzelano tu i spalono ok. 8 tys. więźniów. Wokół Rotundy znajduje się cmentarz, gdzie spoczywają prochy ponad 45 tys. osób.
Na dużej części terenów pofortecznych utworzono planty.