Szczebrzeszyn - zabytkowy młyn wodny

Opis

Zabytkowy młyn wodny z początku XX wieku wybudowany został z polecenia przedostatniego ordynata, hrabiego Maurycego Zamoyskiego.

Kompleks składa się z dwóch połączonych ze sobą budynków, zbudowanych z białego kamienia, których elewacje zostały rozczłonkowane lizenami z czerwonej cegły. Również obramieniami z czerwonej cegły zostały ozdobione okna obu budynków.
Większy budynek - trzykondygnacyjny, w elewacji od strony rzeki posiada niezbyt wydatny ryzalit z trójkątnym zwieńczeniem. Wejście główne do budynku również umieszczone jest w ryzalicie, znacznie wysuniętym przed lico elewacji, zakończonym u góry trójkątnym zwieńczeniem.
Do głównego budynku przylega mniejszy - dwukondygnacyjny, który posiada skromniejsze obramienia okienne. Pierwotnie budynek ten służył jako magazyn zboża i mąki. W magazynie tym znajdowało się również pomieszczenie socjalne dla młynarzy.

Młyn w Szczebrzeszynie posiadał własną śluzę z turbiną i napędzany był siłą przepływającej wody, a wyposażenie młyna było wykonane z drewna.

Po I wojnie światowej od Ordynacji Zamoyskich młyn kupili dwaj mieszkańcy Szczebrzeszyna - Jan Pereta i Eligiusz Drożdżyk. Pod ich zarządem młyn nie tylko mełł zboże okolicznych rolników, lecz prowadził również skup zboża. W tym okresie był to młyn, który pod względem przemiału był największym młynem na Lubelszczyźnie i jednym z większych w Polsce. Produkował wiele gatunków mąki wysokiej jakości.

Dodatkową produkcją młyna wodnego była produkcja energii elektrycznej, którą młyn dostarczał nocą do oświetlenia miasta. Kiedy pod koniec lat 30. XX wieku Szczebrzeszyn został podłączony do krajowej sieci energetycznej, młyn zaprzestał produkcji prądu, a sam mógł już być napędzany również energią elektryczną.

Młyn działał bez przerwy również podczas II wojny światowej i był zarządzany przez właścicieli - Eligiusza Drożdżyka i Aleksandra Łysaka, zięcia Jana Perety.

Po II wojnie światowej, w latach 50. młyn został znacjonalizowany. Państwo oddało młyn w użytkowanie dzierżawne Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska", która w dużym budynku umieściła młyn, natomiast w małym tkalnię.

W mniejszym budynku w 1956 roku uruchomiono tkalnię, w której wyrabiano kilimy, chodniki, narzuty i inne tego typu wyroby na rynek krajowy. Tkalnia funkcjonowała w tym miejscu do 1981 roku.

Młyn w dalszym ciągu wykorzystywał do napędzania energię wodną lub elektryczną, w zależności od aktualnych warunków. Jednak urządzenia młyna i śluzy, eksploatowane bez konserwacji, ulegały niszczeniu. Najpierw zniszczona została śluza i młyn mógł być poruszany już tylko przez energię elektryczną. Później zniszczeniu uległy również niekonserwowane urządzenia młynarskie, co doprowadziło w 1978 roku do przerwania pracy młyna.

Powstał wówczas pomysł, aby w zabudowaniach młyńskich urządzić hotel. Było to o tyle prawdopodobne, że w 1980 roku centralne dożynki miały się odbyć w Zamościu. Planowano, jak zwykle, wielki "spęd" ludzi z całego kraju, oczywiście z udziałem najwyższych władz partyjnych i państwowych. Władze województwa zamojskiego planowały urządzenie hotelu w budynku nieczynnego młyna, aby mieć gdzie zakwaterować część uczestników dożynek.

Przygotowując się do zmiany przeznaczenia zabudowań, władze Gminnej Spółdzielni w Szczebrzeszynie złomowały urządzenia młynarskie, niszcząc jednocześnie, rzeźbione w drewnie, całe zabytkowe wyposażenie młyna. Budynek młyna został opróżniony, a władze wycofały się z zamiaru urządzenia w nim hotelu. Opustoszałe budynki nad brzegiem Wieprza niszczały nieużytkowane.

Dopiero w 1983 roku od władz miasta kupił je specjalista młynarski. Wyremontował zabytkowe budynki, zakupił i zainstalował nowe urządzenia i wyposażenie i w 1985 roku na nowo uruchomił zabytkowy młyn. Mniejszy budynek, w którym funkcjonowała tkalnia, wyremontował i zaadaptował na mieszkania właścicieli młyna.

Zakład przez wiele lat pracował nieprzerwanie z korzyścią dla rolników i właścicieli, ale w 2010 roku został postawiony w stan upadłości.

Obecnie młyn został wydzierżawiony i nadal miele zboże dla okolicznych rolników. Produkuje się tu mąkę pszenną, kaszę jęczmienną, śrutę na paszę oraz otręby pszenne, które są produktem ubocznym.

Z zabytkowego młyna pozostały jedynie zabytkowe budynki, których elewacje zachowały swój pierwotny wygląd, dzięki czemu stanowią charakterystyczny i oryginalny zabytek miasta.