Sulejów - romańskie opactwo cystersów

Opis

Zakon cystersów zgodnie z regułą "Ora et labora" - módl się i pracuj, przynosił ze sobą kulturę chrześcijańską i materialną. Cystersi stosowali nowoczesny sposób uprawy roli, meliorowali pola, zakładali hodowle ryb, zajmowali się młynarstwem, tkactwem, itp. Z czasem stali się mistrzami w budownictwie, architekturze, sztuce i nauce. Ponieważ krzewili zarówno postęp duchowy, jak i materialny, chętnie widziani byli przez ówczesnych władców, którzy zapraszali cystersów i nadawali im ziemie. Tak działo się również na ziemiach polskich.

W 1176 roku książę Kazimierz Sprawiedliwy przekazał część swych ziem we wsi Sulejów nad Pilicą zakonowi cystersów i ufundował tam opactwo. Pierwsi mnisi przybyli z Marimond we Francji już w 1177 roku. Opactwo sulejowskie cieszyło się względami panujących i niejednokrotnie gościło ich w swoich progach. Książę Władysław Łokietek w 1318 roku zwołał do Sulejowa zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono suplikę sulejowską, z prośbą do papieża o jego koronację na króla Polski. W 1410 roku zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło, podążając na decydujące starcie z krzyżakami. Gościem sulejowskich cystersów był również król Kazimierz Jagiellończyk, a także w 1655 roku król Jan Kazimierz.

Początkowo cystersi wznieśli prowizoryczną świątynię, tzw. oratorium, które było konsekrowane już w 1178 roku. Na początku XIII wieku, w latach 1213 - 1232 rozbudowano oratorium pod okiem włoskiego architekta Simona, przekształcając je w trójnawowy kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Tomasza Kanterberyjskiego. Konsekracji tego kościoła dokonał w 1232 roku arcybiskup gnieźnieński Pełka.

W połowie XIII wieku wzniesiono również klasztor. Niestety, w 1259 roku, podczas najazdu tatarskiego, zabudowania klasztorne doszczętnie spłonęły. Opactwo szybko odbudowano, ale mając w pamięci zniszczenia dokonane przez Tatarów, postanowiono otoczyć opactwo umocnieniami. W XIV wieku wzniesiono mur obronny zwieńczony krenelażem. Długość muru wynosiła 425 metrów. W północno-wschodnim narożniku wybudowano kwadratową basztę, zwaną Opacką, natomiast w narożniku południowo-zachodnim, wjazdu strzegła Baszta Mauretańska, wzniesiona na planie podkowy. W późniejszym okresie do muru dobudowano budynek z furtą i celą furtiana, a przy Baszcie Opackiej wzniesiono arsenał.
Kolejny najazd hord tatarskich w 1431 roku spowodował rozbudowę umocnień. Północny odcinek muru przesunięto o ok. 70 metrów, powiększając dziedziniec wewnętrzny. Mur obronny wydłużono o 110 metrów, wyposażono go w strzelnice i dodatkowo wzmocniono basztami. W narożniku północno-zachodnim powstała Baszta Attykowa, w środkowej części muru północnego stanęła Baszta Krakowska z bramą oraz okrągła Baszta Muzyczna. Od zachodu wzniesiono Basztę Rycerską z bramą, która strzegła drugiego wjazdu do opactwa.

W tym okresie powstały również dwa skrzydła klasztoru, które utworzyły zamknięty czworobok. We wschodniej części dziedzińca wzniesiono pałac opata.

Podczas "potopu" szwedzkiego opactwo poważnie ucierpiało, ale szybko je odbudowano. Kolejna odbudowa była konieczna po pożarze, który w 1731 roku spowodował poważne straty.

W XVIII wieku mury obronne opactwa straciły swe militarne znaczenie, dlatego od strony dziedzińca, wzdłuż północnego muru dostawiono do niego zabudowania gospodarcze. Kolejny groźny pożar zniszczył klasztor w 1790 roku.
Po II rozbiorze Polski, w 1793 roku, klasztor i miasto Sulejów zostały zajęte przez Prusy. Po III rozbiorze, w 1795 roku, klasztor znalazł się w zaborze austriackim, natomiast Sulejów, leżący na lewym brzegu Pilicy, pozostał w rękach Prus. W 1815 roku klasztor i miasto znalazły się w granicach Królestwa Polskiego.

W 1819 roku władze carskie dokonały kasaty klasztoru cystersów w Sulejowie. Majątek przejął rząd Królestwa Polskiego, kościół oddano diecezji z przeznaczeniem na parafię, obwarowania i budynki gospodarcze znalazły się w rękach prywatnych. Zbiory biblioteki zakonnej, liczące 2312 woluminów trafiły m.in. do seminariów duchownych w Kielcach i Sandomierzu.

Kolejny pożar w 1847 roku zniszczył kościół, klasztor i pałac opata. Kilka lat później pałac opata rozebrano. W 1860 roku w odbudowanych częściowo budynkach klasztornych umieszczono ochronkę dla dzieci i szkołę elementarną, kierowaną przez franciszkankę Klarę Ziomkowską.

Wojny i pożary XX wieku powodowały kolejne zniszczenia.W latach 20. przeprowadzono konserwację zabudowań, a kolejne konserwacje miały miejsce w latach 1946 - 1950. Kościół z przylegającą do niego częścią klasztoru cały czas należał do duchowieństwa diecezjalnego.
W 1950 roku staraniem lokalnego społeczeństwa i miejscowego nauczyciela Zacheusza Misiurskiego, w kapitularzu urządzono niewielkie muzeum.
W latach 70. w zabudowaniach gospodarczych mieściło się schronisko turystyczne, które po remoncie i częściowej odbudowie w 1981 roku zamieniono w ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy. Dziś w tych budynkach mieści się hotel "Podklasztorze".

W 1986 roku kościół i obiekty klasztorne zostały zwrócone cystersom. W dawnym opactwie znajduje się przeorat zwykły obsadzony przez zakonników z Wąchocka. Cystersi w latach 1990 - 2007 przeprowadzili intensywną restaurację najcenniejszego zabytku opactwa, jakim jest kościół p.w. NMP i św. Tomasza Kanterberyjskiego.

KOŚCIÓŁ. Kościół jest najstarszą budowlą opactwa. Zbudowany jest z piaskowca szydłowieckiego, natomiast sklepienia są ceglane. Świątynię wzniesiono na planie krzyża łacińskiego, jako trójnawową bazylikę, przeciętą transeptem, do którego przylegają dwie bliźniacze kaplice. Nawy, transept i kaplice sklepione są sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikami.
Główne wejście do kościoła prowadzi przez romański portal uskokowy z kolumienkami, których głowice ozdobiono ornamentacją roślinną. Ponad portalem znajduje się okrągłe okno z maswerkiem. Po lewej stronie od wejścia znajduje się romański tympanon z piaskowca, przedstawiający płaskorzeźbiony krzyż wczesnochrześcijański, po bokach którego znajduje się ptak i słońce z księżycem - symbole śmierci Chrystusa. Być może tympanon pochodzi jeszcze z pierwotnego oratorium.
W prostokątnie zamkniętym prezbiterium znajduje się rokokowy ołtarz główny, wykonany przez Jana Millmana w 1788 roku. W środku ołtarza umieszczono obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP z I połowy XVII wieku. W zwieńczeniu ołtarza figura św. Tomasza i anioły po bokach. W ołtarzu, pomiędzy sześcioma filarami stoją figury czterech ewangelistów: św. Marka, św. Łukasza, św. Jana i św. Mateusza, wraz z atrybutami. Podczas prac konserwatorskich, na ścianach prezbiterium odkryto pierwotną polichromię z ok. 1550 roku, natomiast powyżej znajduje się późniejsze malarstwo iluzjonistyczne.
W transepcie znajdują się również rokokowe ołtarze: po lewej ołtarz św. Trójcy, a po prawej ołtarz Pana Jezusa z gotyckim krucyfiksem z XV wieku.
W północnej kaplicy bł. Wincentego Kadłubka znajduje się barokowy ołtarz z czarnego marmuru i alabastru z XVII wieku, ozdobiony późnobarokowymi rzeźbami aniołów. W kaplicy spoczywają prochy biskupa ryskiego Ottona Schenkinga, opata sulejowskiego.
Przy filarach międzynawowych umieszczono cztery niewielkie ołtarze barokowe z czarnego marmuru i alabastru, ufundowane przez opata Stanisława Zarębę w XVII wieku. Są to ołtarze Matki Boskiej Pocieszenia, z obrazem zamykanym żelaznymi drzwiczkami, ołtarz św. Tomasza z Canterbury, św. Bernarda i św. Benedykta.
Z XVIII wieku pochodzi rokokowa ambona z baldachimem, ozdobiona rzeźbą św. Tomasza wśród aniołów, a także dwukondygnacyjne stalle o bogatej dekoracji snycerskiej. W narożnikach stalli wiszą obrazy w pięknych, rokokowych ramach, przedstawiające papieży. W końcu dolnego rzędu stalli znajduje się siedzisko dla opata (przeora) z osobnym wejściem i wysokim zapleckiem.
Obok ołtarzy i stalli umieszczono XVII-wieczne rzeźby przedstawiające lwy. Część z nich dźwiga na grzbietach drewniane poduszki - w przeszłości służyły prawdopodobnie jako ławki przy stallach.
XVII-wieczne organy sulejowskie posiadają 22 głosy, 2 klawiatury ręczne i 1 pedał oraz cymbelstern, czyli wirującą gwiazdę z dzwonkami. Są one dziełem organmistrza Floriana Oleskiego z 1644 roku. Balustrada chóru muzycznego dekorowana bogatą snycerką, pokryta jest malowidłami emblematycznymi.

KLASZTOR. Z klasztoru jedynym dobrze zachowanym fragmentem jest część skrzydła wschodniego z późnoromańskim kapitularzem z XIII wieku i gotyckim krużgankiem z XV wieku.
Kapitularz jest jednym z cenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Zbudowany jest na planie kwadratu, nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na jednej, kamiennej kolumnie z głowicą o bogatej dekoracji roślinnej. Trzy zworniki sklepienia dekorowane są motywami rozet i krzyży, zaś czwarty motywem czterech masek mnichów. W ścianie wejściowej kapitularza znajdują się dwa przezrocza z parami trójkolistych biforiów.
XV-wieczny krużganek zbudowany na planie prostokąta, przykryty jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym o wspornikach ozdobionych tarczami herbowymi. W przęśle najbliższym kościoła zachował się zwornik z orłem jagiellońskim. Z krużganka do kościoła prowadzi romański portal, mniej okazały niż główny portal wejściowy do świątyni.
W krużganku i kapitularzu urządzono niewielkie muzeum ze zbiorami dotyczącymi historii opactwa. Można tu obejrzeć szaty i sprzęty liturgiczne, portrety dobrodziejów, obrazy, rzeźby oraz krucyfiks z XVII wieku. Najcenniejszym eksponatem jest niewielki ołtarz Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski z gotyckimi postaciami Boga Ojca i klęczącego biskupa, z początku XVI wieku. Brakujący krucyfiks w XIX wieku zastąpiono współczesnym hebanowym, z figurą Chrystusa z kości słoniowej.
Dalej w skrzydle wschodnim znajdowała się niegdyś rozmównica i audytorium, podobne kształtem do kapitularza. W ziemi widoczne są pozostałości masywnej kolumny podpierającej sklepienie.
Z XVI-wiecznego skrzydła południowego, które mieściło refektarz i dormitorium, zachowała się jedna ściana z biforiami w otworach okiennych oraz podpiwniczenia, a z zachodniego skrzydła - jedynie podpiwniczenia.

Z obwarowań zachowały się wszystkie baszty i duża część murów obronnych oraz arsenał. Na terenie opactwa znajduje się niewielki, bardzo sympatyczny ogród. Po wyremontowaniu organów, w świątyni sulejowskiej odbywają się koncerty organowe.

Wstęp na teren opactwa jest wolny, jedynie zwiedzanie muzeum możliwe jest za niewielką opłatą. Opactwo sulejowskie jest miejscem magicznym, otoczonym piękną przyrodą, z dala od pośpiechu i zgiełku wielkomiejskiego.