Piotrków Trybunalski - fara św. Jakuba

Opis

Wzniesienie pierwszego kościoła św. Jakuba w Piotrkowie legendarnie przypisywane jest Piotrowi Duninowi Włostowi, który ufundował świątynię wraz z założeniem miasta w I połowie XII wieku. Nie ma pewności, czy był to obecny kościół, czy też może była to świątynia drewniana, na miejscu której u schyłku XII wieku zbudowano salowy, romański kościół murowany.

Z romańskiego kościoła farnego do dziś przetrwała nawa, do której pod koniec XIII wieku dobudowano niższe i węższe od nawy - gotyckie, wielobocznie zamknięte prezbiterium ze sklepieniem krzyżowym. Z tego okresu pochodzi też gotycki szczyt schodkowy między nawą i prezbiterium , a także ostrołukowa arkada tęczy.
W połowie XIV wieku nawę przebudowano w stylu gotyckim, a na przełomie XIV i XV wieku do zachodniej fasady dobudowano czworoboczną, potężną wieżę.
W 1467 roku do południowej ściany nawy dobudowana została kaplica Świętego Krzyża, ufundowana przez Stanisława Ostoję.
Na początku XVI wieku wydłużono prezbiterium i zamknięto je trójbocznie. Nawę i długie prezbiterium przesklepiono wówczas kolebką z lunetami.

W XVII wieku piotrkowska świątynia św. Jakuba Starszego Apostoła została poddana barokizacji.
W 1657 roku na wysokiej wieży kościelnej założono barokowy hełm, zwieńczony kopułą z latarnią.
W 1674 roku wzniesiono północną, barokową kaplicę św. Józefa (obecnie Matki Bożej Częstochowskiej), ufundowaną przez Elżbietę i Krzysztofa Amendów. Kilka lat później południowa kaplica Świętego Krzyża otrzymała również barokowy wystrój. Wówczas w obydwu kaplicach założono kopułowe sklepienia pokryte sztukaterią.

W 1786 roku świątynia ucierpiała podczas pożaru miasta, zniszczone zostały wówczas ołtarze, obrazy i rzeźby zdobiące farę.
Podczas remontu kościoła w XIX wieku, w latach 1872 – 1878 świątynię przebudowano w stylu neogotyckim, według projektu Ignacego Markiewicza. Barokowe pozostały jedynie kaplice. W tym okresie przekształcono wykrój okien, zmieniono portale, do południowej ściany prezbiterium dobudowano zakrystię, a do wieży od południa dostawiono niewielką, neogotycką wieżyczkę komunikacyjną.
We wnętrzu świątyni zbudowano murowany chór muzyczny wsparty na trzech arkadach, a na dotychczasowym sklepieniu kolebkowym założono sieć żeber, tworząc sklepienie gwiaździsto-sieciowe.
W tym okresie teren kościelny ogrodzono murem, który istnieje do dziś.

Obecnie najstarszy w mieście kościół św. Jakuba Starszego Apostoła jest murowaną z cegły, salową, orientowaną świątynią, z dwuprzęsłową nawą oraz węższym i niższym od nawy czteroprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Od północy i południa dobudowane są kaplice, a od zachodu wysoka wieża o wysokości ok. 55 m.
Bryła piotrkowskiej fary prezentuje styl gotycki z barokowymi kaplicami.
Kościół został oszkarpowany. Nawa, prezbiterium i wieża otrzymały wysokie, uskokowe przypory. Nawet południowa kaplica została oszkarpowana w południowych narożach.
Korpus nawowy na połączeniu z prezbiterium posiada wysoki szczyt schodkowy ze sterczynami, zdobiony wąskimi blendami.
Świątynię przykrywają dachy dwuspadowe, nad wschodnią częścią prezbiterium trójpołaciowe, kryte dachówką. Wysoką wieżę przykrywa metalowa kopuła zwieńczona barokowym hełmem z latarnią, wokół której mieści się ganek z balustradą. Obie kaplice również przykryte są blaszanymi kopułami, na szczycie których znajdują się kamienne latarnie, przykryte małymi blaszanymi kopułkami.

Najbardziej charakterystycznym elementem świątyni jest wysoka wieża z łukowato zamkniętymi otworami dzwonnymi w górnych kondygnacjach oraz rzędem blend o tym samym kształcie na najwyższej kondygnacji wieży. Niżej występują okna ostrołukowe oraz liczne otwory strzelnicze. W przyziemiu wieży mieści się kruchta, do której prowadzą dwa ostrołukowe portale – od południa i północy. Wejście na wieżę usytuowane jest w południowej, neogotyckiej wieżyczce komunikacyjnej, zwieńczonej blaszanym hełmem neogotyckim. W wieży zawieszony jest dzwon Jakub, który zwołuje wiernych na nabożeństwa. W niewielkiej wnęce w północnej przyporze wieży mieści się kapliczka św. Jana Nepomucena.
Nawę kościoła oświetlają światłem naturalnym tylko dwa okna, a prezbiterium sześć okien ostrołukowych, zdobionych maswerkami, natomiast w każdej z kaplic znajduje się jedno okno łukowato zamknięte, usytuowane naprzeciwko wejść do kaplic.

Wnętrze świątyni jest niejednorodne. W nawie można zaobserwować jeszcze elementy romańskie (neoromańskie), jak okrągłołukowy portal, arkady otwierające kaplice, czy arkady wspierające chór muzyczny. Prezbiterium i kruchta w przyziemiu wieży prezentują styl gotycki, natomiast kaplice – styl barokowy.
Nawa i prezbiterium, choć oddzielone od siebie ostrołukową tęczą, przykryte są wspólnym sklepieniem sieciowym o wzorze gwiaździstym. Kaplice sklepione zostały barokowymi kopułami z bogatą dekoracją stiukową.
Ściany prezbiterium i nawy pokrywa polichromia figuralna z 1965 roku, przedstawiająca postaci świętych, aniołów, wydarzenia historyczne, a także cytaty z Pisma Świętego.

W prezbiterium mieści się ołtarz wielki Zaśnięcia NMP i św. Jakuba z początku XIX wieku, przebudowany w 1873 roku według projektu Ignacego Markiewicza. W centralnym polu ołtarza znajduje się obraz Zaśnięcie NMP, namalowany w 1510 roku przez Marcina Czarnego. Obraz ten, uznany w 1659 roku za cudowny, stanowił część niezachowanego, późnogotyckiego tryptyku. Cudowne malowidło podarowała świątyni królowa Bona ok. 1520 roku. Na zasuwie znajduje się obraz Męczeństwo św. Jakuba, a w zwieńczeniu ołtarza obraz Ecce Homo – oba dzieła z 1875 roku namalował Rafał Hadziewicz. Ołtarz zdobią figury świętych biskupów Wojciecha i Stanisława, a zwieńczenie flankują figury św. Piotra i św. Pawła.
Przy ścianach prezbiterium stoją barokowe, bogato rzeźbione stalle.
W nawie, w narożach przy ścianie tęczowej usytuowane są dwa bliźniacze, rokokowe ołtarze boczne, ufundowane w 1776 roku przez Antoniego i Kunegundę Maruszewskich.
Z prawej strony znajduje się ołtarz św. Antoniego z Padwy z obrazem św. Antoniego z Dzieciątkiem. Na zasuwie malowidło przedstawiające wskrzeszenie Piotrowina – oba obrazy pędzla Rafała Hadziewicza. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono obraz Św. Franciszek przy Krzyżu. Ołtarz zdobią figury św. Łukasza i św. Jana Ewangelisty.
Z lewej strony nawy usytuowany jest ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, w którym umieszczony jest współczesny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, natomiast na zasuwie obraz Św. Kryspin i św. Kryspinian z 1912 roku pędzla Władysława Bończa-Rutkowskiego. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się wizerunek św. Cesarzowej Kunegundy. Ołtarz zdobią figury św. Marka i św. Mateusza.
W południowej kaplicy Świętego Krzyża znajduje się ołtarz Świętego Krzyża, ufundowany przez proboszcza Antoniego Kichowskiego w 1758 roku. W ołtarzu tym mieści się krucyfiks z końca XVII wieku oraz figury Matki Bożej i św. Marii Magdaleny.
W północnej kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej mieści się ołtarz MB Częstochowskiej, ufundowany w 1780 roku przez proboszcza z Będkowa – Szymona Żuchowskiego. W ołtarzu tym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z początku XX wieku, natomiast na zasuwie obraz Świętej Rodziny. Ołtarz zdobią figury św. Anny i św. Szymona. Na ołtarzu stoi również figurka Matki Bożej Fatimskiej.
W piotrkowskiej farze na uwagę zasługuje również marmurowa chrzcielnica z 1641 roku oraz wiszący nad nią XVII-wieczny obraz przedstawiający Chrzest Chrystusa.
Bogato rzeźbiona barokowa ambona zdobiona jest figurami doktorów kościoła.
Zachodnią część nawy zajmuje empora chóru muzycznego, na której zainstalowane zostały organy.
W kruchcie stoi neogotycka kapliczka z Błogosławiącym Chrystusem, wykonana przez Faustyna Cenglera w pracowni A. Sikorskiego.
Warto zwrócić uwagę także na liczne tablice epitafijne, znajdujące się wewnątrz świątyni oraz na elewacjach zewnętrznych.
Kościół św. Jakuba posiada w swych zasobach jeszcze wiele zabytkowych szat i naczyń liturgicznych, m.in. puszkę na komunikanty z 1663 roku, zabytkowe monstrancje, kielichy, czy lichtarze.

Obok kościoła wspiera się o mury miejskie barokowa plebania z 1754 roku, ufundowana przez proboszcza Macieja Mostowskiego, która przez wiele lat była rezydencją prezydentów Trybunału Koronnego.

Piotrkowski kościół farny w XV i XVI wieku był kościołem zamkowym. Przez wieki modlili się tu królowie, dziękując za elekcję, kardynałowie i biskupi radzili tu nad losem Kościoła w Polsce, posłowie modlili się o podejmowanie dobrych decyzji dla kraju i narodu, a deputaci o wydawanie sprawiedliwych wyroków Trybunału Koronnego. Kościół św. Jakuba przez stulecia gościł najważniejsze osoby w kraju i był świadkiem wielu ważnych dla kraju wydarzeń.
Dziś władze miasta zabiegają o nadanie tej zabytkowej świątyni prestiżowego tytułu Pomnika Historii.