Wieluń - fortyfikacje miejskie

Opis

Pierwsza wzmianka o Wieluniu w dokumentach pochodzi z 1282 roku. Prawdopodobnie wtedy otrzymał prawa miejskie.
W XIV wieku król Kazimierz III Wielki zbudował w Wieluniu zamek królewski i otoczył miasto murami obronnymi. Wieluńskie fortyfikacje zbudowano po pożarze w 1335 roku, zastępując nimi sukcesywnie wcześniejsze umocnienia ziemno-drewniane.

Mury obronne miasta miały ok. 1300 m długości i ok. 8,5 m wysokości, o czym świadczy ślad na północnej ścianie Bramy Krakowskiej. Mury zbudowano z kamienia wapiennego i zwieńczono ceglanym krenelażem. Pierwotnie mury miejskie posiadały tylko dwie bramy - Krakowską i Kaliską, nie miały natomiast żadnych baszt. Mury otoczone były fosą, którą stanowiły istniejące tu stawy i strumienie zasilane z pobliskich źródeł. Między fosą a murami znajdował się wał ziemny, który prawdopodobnie stanowił pierwotne umocnienia miasta.

Mury obronne Wielunia były kilkakrotnie remontowane już w XV wieku, po poważnych zniszczeniach dokonanych przez książąt śląskich. W XV wieku, przy odbudowie murów wybudowano w północno-wschodnim narożniku basztę nazwaną później Męczarnią. W tym okresie wzniesiono również murowaną Bramę Kaliską.
W drugiej połowie XVI wieku dokonano poważnej przebudowy wieluńskich fortyfikacji. Modernizacja polegała na dobudowaniu od zewnątrz półokrągłych baszt artyleryjskich: Swawoli i Skarbczyka oraz bastei nazwanej później Prochownią. Wyremontowano wtedy także blanki strzelnicze. Rozbudowano Bramę Kaliską i zbudowano nową Bramę Wrocławską od południa. Brama ta nazywana była również Bramą Maksymiliańską, kiedy to po bitwie pod Byczyną przez tę właśnie bramę wprowadzono pokonanego Maksymiliana Habsburga - pretendenta do tronu polskiego, który był później więziony w wieluńskim zamku.
Po zakończeniu działań wojennych Wieluń był zniszczony, wiele domów spalonych, a mury częściowo zburzone.
Pod koniec XVI wieku dokonano ostatniego remontu murów obronnych Wielunia. Ostatecznie na fortyfikacje wieluńskie składało się oprócz murów obronnych - sześć baszt i trzy bramy.

W XVII wieku mury miejskie zaczęły tracić swoje obronne znaczenie. Po 1629 roku wybito w murach Furtkę Reformacką, co ułatwiło przejście do nowo wzniesionego klasztoru Franciszkanów. Ok. 1615 roku dobudowano do murów klasztor Benedyktynek.

Fortyfikacje wieluńskie mocno ucierpiały podczas wojen szwedzkich, ale tym razem już ich nie remontowano. Nie tylko mury, ale również miasto mocno ucierpiało zarówno w latach 1655 - 1660, jak i podczas wojny północnej w latach 1700 - 1721.
Dodatkowo w latach 1701 - 1707 w Wieluniu zmarło ok. 2000 mieszkańców z powodu "morowego powietrza". Kolejnym nieszczęściem był pożar w 1791 roku.

Po pożarze w 1858 roku miasto odbudowano w zmienionym kształcie, a na fundamentach zniszczonego zamku zbudowano okazałą rezydencję. Na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęto rozbierać miejskie obwarowania. Rozebrano Bramę Kaliską i Bramę Wrocławską oraz zasypano fosę, przeznaczając teren na ogrody. Rozebrano również część murów obronnych. Do obecnych czasów przetrwała niewielka część obwarowań wieluńskich. Ocalały dwa odcinki muru, Brama Krakowska, fragment bastei oraz dwie zrujnowane baszty.

Brama Krakowska jest jedną z najstarszych budowli Wielunia. Brama ta strzegła wjazdu do miasta od strony wschodniej. Początkowo była to kamienna, prostokątna wieża przejazdowa z ostrołukowym otworem wjazdowym, w którym umieszczono dębową bronę z żelaznymi okuciami. Na przełomie XV i XVI wieku bramę nadbudowano o jedną kondygnację i dobudowano do niej przedbramie. W 1591 roku nadbudowano kolejne ceglane piętra w formie ośmiobocznego zwieńczenia. W tym czasie na zewnątrz muru, od północnej strony wjazdu zbudowano kamienno-ceglaną basteję, później nazywaną Prochownią. Basteja posiadała dodatkowo basztę, która prawdopodobnie stanowiła część przedbramia. Basteja miała z boku osłaniać wjazd do bramy oraz przedpole muru. Razem z Bramą Krakowską stanowiła silnie umocniony punkt obrony. W 1842 roku Brama Krakowska została przebudowana i włączona w nowobudowany gmach ratusza.
Brama Krakowska do dziś stanowi wieżę ratuszową obecnego ratusza.

Brama Kaliska umieszczona była w zachodniej części murów miejskich. W XIV wieku była tylko otworem w murze, zaopatrzonym we wrota. Obok bramy umieszczona była prostokątna wieża, strzegąca wjazdu. Na przełomie XV i XVI wieku do bramy dobudowano przedbramie w formie szyi o długości 13 m, które wyposażono w zewnętrzne wrota. Na przełomie XVI i XVII wieku przedłużono szyję przejazdową o drugie przedbramie o długości 24 m, nad fosą. Przedbramie zakończono barbakanem.
Brama Kaliska nie przetrwała - została rozebrana na przełomie XVIII i XIX wieku.

Brama Wrocławska umieszczona była w południowej części murów miejskich. Węzeł bramny składał się z wieży przejazdowej i przedbramia przejazdowego z wieżą flankującą. Brama Wrocławska pochodziła z XVI wieku. Została rozebrana wraz z Bramą Kaliską na przełomie XVIII i XIX wieku.

W południowo-zachodnim narożniku murów miejskich znajdowała się Baszta Skarbczyk, pochodząca prawdopodobnie z XVI wieku. W XVIII wieku baszta ta była wykorzystywana jako skarbiec przez siostry Benedyktynki z pobliskiego klasztoru, stąd prawdopodobnie wzięła się nazwa baszty. Skarbczyk był basztą półkolistą, dobudowaną od zewnątrz do murów obronnych.
Do dziś przetrwały fundamenty baszty.

Wieża Męczarnia dostawiona została do muru obronnego od strony miasta, w północno-wschodnim narożniku umocnień, jeszcze w XV wieku. Zbudowano ją z kamienia i cegły, na planie zbliżonym do kwadratu. W późniejszym okresie wieża uzyskała ośmioboczną nadbudowę. Nazwa wieży pochodzi od pełnionej przez nią funkcji. Było tu więzienie, a być może również sala tortur.
Wieża przetrwała do czasów obecnych i wraz z przylegającymi do niej murami uniknęła rozbiórki. Od 1996 roku trwają prace konserwatorskie w obrębie Wieży Męczarnia.

Baszta Swawola znajdowała się w północnej części umocnień. Powstała prawdopodobnie w XVI wieku. Nazwa baszty wskazuje, że służyła ona jako miejsce uciech cielesnych. Baszta Swawola zbudowana została z kamienia wapiennego, obmurowanego cegłą. Przed rozbiórką uchroniło ją to, że była włączona do murów gospodarstwa.
Do dziś przetrwał fragment baszty z niewielkim odcinkiem murów obronnych.

Między Męczarnią a Prochownią zachował się najdłuższy, ok. 100-metrowy odcinek murów miejskich.

Po II wojnie światowej odremontowano i odsłonięto większość zachowanych obwarowań oraz nadbudowano fundamenty zburzonych murów i Bramy Kaliskiej.