Toruń - ruiny zamku krzyżackiego

Opis

Na terenie, gdzie w XIII wieku wzniesiono zamek krzyżacki, już w X wieku istniał gród warowny, który zabezpieczał przeprawę przez Wisłę. Usytuowano go w miejscu dogodnym do obrony - od południa ograniczała go Wisła, od zachodu dolina strumienia Podstolec, od północy tzw. obniżenie północne, a od wschodu tereny podmokłe.
W XIII wieku ziemia chełmińska, a więc również Toruń, były często najeżdżane i plądrowane przez Prusów. Najazdy te były bardzo okrutne i powodowały ogromne zniszczenia. Prawdopodobnie podczas najazdu pruskiego w 1217 roku toruńska warownia została zdobyta i doszczętnie zniszczona.

Książę Konrad mazowiecki czynił różne starania, aby zabezpieczyć północną granicę księstwa, do którego należała również ziemia chełmińska. Ponieważ próby zabezpieczenia granicy przed Prusami nie przynosiły efektów, Konrad mazowiecki zdecydował się sprowadzić na ziemię chełmińską Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego.
W okolicach dzisiejszego Torunia bracia zakonni pojawili się w 1228 roku i obsadzili gród na lewym brzegu Wisły, naprzeciw dzisiejszego Starego Miasta. Druga grupa braci zakonnych przybyła w 1230 roku i zajęła gród w Nieszawie. W 1231 roku Krzyżacy przeszli na prawy brzeg Wisły i rozpoczęli budowę swej pierwszej siedziby na ziemi chełmińskiej, na terenie dzisiejszego Starego Torunia. Tam też lokowali pierwsze miasto Toruń. Z powodu częstych powodzi występujących na tych terenach, Krzyżacy zaczęli poszukiwać innej lokalizacji.

Wybrali teren leżący 10 km w górę rzeki, na prawym brzegu, na terenie zniszczonego i opuszczonego grodu. W 1236 roku miasto Toruń zostało przeniesione na teren obecnego Starego Miasta, a starą warownię przebudowywano i przygotowywano do celów obronnych.
Nową siedzibę krzyżacką otoczono umocnieniami drewniano-ziemnymi i kamiennym murem. Umocnienia warowni posuwały się na tyle szybko, że już w latach 1242 - 1246 Krzyżacy zdołali odeprzeć spod Torunia oddziały pruskie i księcia pomorskiego Świętopełka.
Po stłumieniu antykrzyżackiego powstania, bracia zakonni rozpoczęli umacniać swą władzę. Stworzono komturie, składające się z zamków i przylegających do nich ziem. Toruń również stał się komturią, a pierwszym komturem został Rabe w 1251 roku. Po utworzeniu komturii przystąpiono do przebudowy toruńskiej warowni. Przebudowa trwała nieustannie do końca XIV wieku.

Zamek murowany z kamienia i cegły wznoszono na planie podkowy, na fundamentach wcześniejszej warowni. Pierwszy etap zakładał wybudowanie muru obwodowego zamku głównego. Ok. 1255 roku rozpoczęto budowę skrzydła południowego oraz ośmiobocznej wieży. Na piętrze południowego skrzydła, w jego wschodniej części, umieszczono kaplicę. W tym samym okresie wybudowano również dormitorium, refektarz oraz kuchnię.

W późniejszym okresie wzniesiono skrzydło wschodnie z kapitularzem i krużgankami. Skrzydło wschodnie zamku połączone było zadaszoną galeryjką z gdaniskiem, czyli wieżą sanitarną.
Jeszcze później powstało skrzydło północno-zachodnie, którego budowę zakończono prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XIV wieku.

W XIV wieku powstało również międzymurze oraz fosa zamku głównego, której szerokość wynosiła 10 - 13 metrów. Na przedzamczu wzniesiono budynki gospodarcze, jak piekarnia, kuźnia, spichlerz, browar, szpital oraz stajnie, zagrody dla bydła, wozownie, itp.
W zamku znajdowała się także zbrojownia i kuszarnia oraz magazyny żywności. Magazynowano zboże, mięso, ryby oraz sól.

W II połowie XIV wieku, po wschodniej stronie zamku, na podmokłym terenie, za gdaniskiem, powstała grobla. Usypanie grobli umożliwiło spiętrzenie wody i powstanie stawu, zwanego Stawem Komtura. Między zamkiem i Stawem Komtura płynęła struga, która napędzała koło młyńskie, a jednocześnie umożliwiała odpływ nieczystości spod gdaniska.

Komturia toruńska odgrywała bardzo ważną rolę w państwie krzyżackim, zarówno obronną, jak i handlową.
Po bitwie grunwaldzkiej zamek toruński wraz z miastem dostał się w ręce polskie, natomiast na mocy I pokoju toruńskiego, w 1411 roku, zarówno miasto, jak i zamek powróciły we władanie rycerzy zakonnych. Pokój toruński nie uchronił Torunia przed zamieszkami, jakie miały miejsce na pograniczu polsko-krzyżackim. Zamek był dobrze zaopatrzony w broń, jednak przedłużające się konflikty zbrojne doprowadziły zakon do złej sytuacji finansowej. Skutkowało to brakiem remontów, a co za tym idzie - gorszym stanem technicznym zamku, a także uzbrojenia.
W XV wieku komturia toruńska nie miała środków na naprawę murów, a w 1420 roku pożar strawił część zabudowań zamkowych.
Krzyżacy zaciągali długi u mieszczan toruńskich, a nie remontowany zamek popadał w ruinę. W 1422 roku w bardzo złym stanie był refektarz, a zamkowi groziła katastrofa budowlana.

W 1454 roku rozpoczęła się wojna trzynastoletnia z zakonem, której celem było przyłączenie ziem zakonu krzyżackiego do Korony Polskiej. Tajna Rada Związku Pruskiego wypowiedziała posłuszeństwo władzy krzyżackiej i poddała się Polsce. W wyniku tej decyzji w wielu miastach zakonnych wybuchły bunty mieszczan. Toruń był pierwszym miastem, gdzie mieszczaństwo wszczęło bunt i zaatakowało zamek krzyżacki. Po nieudanym szturmie przystąpiono do oblężenia zamku. Z powodu braku prochu, bełtów do kusz, a także żywności, komtur zamku Albrecht Kalb w dniu 8 lutego 1454 roku poddał zamek.

Po zdobyciu krzyżackiego zamku, mieszczanie zniszczyli go - wieżę wysadzono, a część zamku głównego i przedzamcza rozebrano. Zostawiono jedynie szpital, młyny i gdanisko.
Cegły pochodzące z rozbiórki zamku posłużyły jako budulec. Z tych cegieł wzniesiono Dwór Bractwa św. Jerzego, zwany Dworem Mieszczańskim.
Zamek główny uległ całkowitemu zniszczeniu, w niektórych miejscach rozebrano go do poziomu piwnic. Wkrótce Rada Miasta Torunia podjęła decyzję o zlokalizowaniu na terenie zamku wysypiska śmieci.
W zachodniej fosie zamku urządzono suchą Fosę Strzelecką. Strzelnica ta funkcjonowała w fosie do 1906 roku.
W latach 1600 - 1613 przebudowano pozostałości zamku i dosypano warstwę ziemi, tworząc szaniec. Po latach na zasypanym ziemią zamku wyrosły drzewa, przez co teren zamku służył jako park.

Po II wojnie światowej, w latach 1956 - 1966 przeprowadzono na terenie zamku badania archeologiczne. Usunięto warstwy ziemi i gruzu, odsłonięto dziedziniec i podziemia. Odremontowano relikty murów, zrekonstruowano stropy w podziemiach, w ganku gdaniska zrekonstruowano dach, nadając mu pierwotny kształt.
Po zakończeniu badań archeologicznych w zamku funkcjonował oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu.
W 1997 roku ruiny zamku krzyżackiego razem z toruńską starówką wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Od 2007 roku w zamku działa Centrum Kultury Zamek Krzyżacki. Na terenie zamku organizowane są imprezy plenerowe, kulturalne, sportowe, inscenizacje zamkowe, turnieje rycerskie, a także koncerty, wystawy, itp.
Dziś zamek krzyżacki można zwiedzać. Obejrzeć tu można dziedziniec, wieżę sanitarno-obronną (gdanisko), podziemia, makietę zamku, zabezpieczone mury zamkowe oraz wystawy stałe i czasowe.
Na terenie przedzamcza znajduje się górny młyn z XIII wieku, w którym dziś mieści się hotel. Obok młyna stoi ostrołukowa Brama Wschodnia w murze kamienno-ceglanym z XIII wieku. Obejrzeć można również fosę wschodnią, która niegdyś była stawem rybnym oraz fosę zachodnią z tamą, którą można było zamknąć i napełnić wodą ze strumienia.

Centrum Kultury Zamek Krzyżacki zaprasza codziennie w godzinach 10 - 18 (od marca do października) i w godz. 10 - 16 (od listopada do lutego).