Toruń – Kościół Marii Panny

Opis

Krzyżacy lokowali Toruń w obecnym miejscu w 1236 roku. Niebawem, w 1239 roku na zaproszenie Krzyżaków, do Torunia przybyli franciszkanie.
Już w 1243 roku w klasztorze franciszkańskim odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, należy więc przypuszczać, że zabudowania klasztorne (lub ich część) już istniały.
Ok. połowy XIII wieku stanął pierwszy kościół klasztorny. Była to świątynia salowa o długości 20 m, szerokości 9 m i wysokości 12 m. Od północy przy prezbiterium zbudowano parterową zakrystię. Prezbiterium i zakrystia od wschodu były prosto zamknięte.
Na przełomie XIII i XIV wieku przebudowano świątynię. Drugi kościół nadbudowano do wysokości 18 m, a w zakrystii dobudowano piętro. Wschodnie ściany prezbiterium i zakrystii otrzymały wieloboczne zamknięcie. Prezbiterium prawdopodobnie było sklepione.
W 1351 roku w Toruniu wybuchł potężny pożar, który strawił część miasta. Franciszkańska świątynia została poważnie uszkodzona. Przy okazji odbudowy znów ją przebudowano.
Trzeci kościół był już prawdopodobnie trzynawowy. Prezbiterium poszerzono do obecnej szerokości i zamknięto prostopadle. Nawy przykryto trzema osobnymi dachami dwuspadowymi z gotyckimi szczytami. Nawę główną i prezbiterium, przykrywał wspólny dach, którego wschodni szczyt zwieńczono trzema wieżyczkami sygnaturek.
Już w latach 70. XIV wieku znów przebudowano świątynię. Powstała wówczas trójnawowa, sześcioprzęsłowa hala z emporą w nawie północnej i czteroprzęsłowym prezbiterium. Ściany kościoła nadbudowano do wysokości 26,75 m. Świątynia otrzymała długość 66 m, przy szerokości 25 m. Ten kościół przetrwał do dziś. Nawa południowa jest szersza od północnej, ponieważ północna nawa kościoła stanowiła jednocześnie południowy krużganek klasztorny. Dzięki zastosowaniu empory, nawa północna stała się piętrowa – dół stanowił krużganek klasztorny, natomiast część górna, to północna nawa kościoła. Nawa południowa również została ciekawie zbudowana. Południowa elewacja kościoła nie ma przypór na zewnątrz, natomiast są one wciągnięte do wewnątrz, tworząc głębokie wnęki.
I tak, w ciągu niespełna 150 lat, przy współfinansowaniu Krzyżaków, franciszkanie zbudowali cztery kolejne świątynie. Ostatnia, monumentalna budowla miała świadczyć o potędze miasta i zakonu krzyżackiego, którego patronką również była Najświętsza Maria Panna. Franciszkanie spokojnie gospodarzyli w swym klasztorze do końca XV wieku.

XVI wiek przyniósł reformację, której rosnące wpływy objęły również Toruń. Mnisi franciszkańscy rozproszyli się, część przeszła na luteranizm lub kalwinizm, pozostali odeszli do innych klasztorów.
W 1557 roku kościół i przylegające zabudowania klasztorne przejęła protestancka Rada Miejska. Kościół NMP przekazano luteranom. W zabudowaniach klasztornych władze Torunia w 1565 roku zorganizowały szkołę ewangelicką, która w 1568 roku została przekształcona w Gimnazjum Akademickie.
W 1636 roku w kościele Mariackim miało miejsce niecodzienne zdarzenie. Z inicjatywy króla Władysława IV Wazy wzniesiono półowalne mauzoleum dla szwedzkiej królewny Anny Wazówny – siostry króla Zygmunta III Wazy. Do mauzoleum prowadzi marmurowy portal w północnej ścianie prezbiterium. Wewnątrz znajduje się sarkofag z czarnego marmuru, na którym spoczywa alabastrowa postać królewny. W podziemiach mauzoleum 16 lipca 1636 roku z wielkimi honorami pochowano Annę Wazównę, zmarłą w 1625 roku. Anna nie wyrzekła się protestanckiego wyznania, wobec czego niemożliwy był jej pochówek w nekropolii królewskiej na Wawelu. Ciało królewny złożono w sarkofagu, który tymczasowo ustawiono w piwnicach zamku w Brodnicy, gdzie czekało 11 lat na godny pochówek.
Kościół Mariacki na przedłużeniu zewnętrznej południowej ściany korpusu, odgrodzony jest od ulicy Panny Marii gotyckim murem z blankami i ostrołukowymi otworami bram. W połowie XVII wieku dobudowano do tego muru barokowy krużganek z wolutowymi szczytami. Pod tym krużgankiem umieszczono krypty grobowe, w których chowano znaczniejszych mieszczan.

W 1724 roku w Toruniu miały miejsce zamieszki religijne, zwane tumultem toruńskim. Po tych wydarzeniach kościół Mariacki wraz z zabudowaniami klasztornymi odebrano ewangelikom i przekazano zakonowi bernardynów.
Bernardyni wyposażyli świątynię w nowe ołtarze, a także barokowy łuk tęczowy, oddzielający nawę od prezbiterium.
W 1798 roku, z obawy przed katastrofą budowlaną, rozebrano gotyckie, bogato dekorowane szczyty oraz potrójne dachy nad nawami. Wzniesiono wówczas jeden, wysoki dach dwuspadowy oraz nowe szczyty. Konstrukcja dachu prezbiterium pozostała niezmieniona, dzięki czemu jest on niższy od dachu korpusu nawowego.
Bernardyni gospodarzyli w toruńskim klasztorze do 1821 roku, kiedy to nastąpiła kasata toruńskiego konwentu.

Świątynia Marii Panny przeszła w administrację diecezjalną, jako kościół parafialny. Z powodu złego stanu technicznego, klasztor zaczęto sukcesywnie rozbierać. Do końca XIX wieku rozebrano większość zabudowań klasztornych. W kościele przeprowadzono gruntowny remont, zabezpieczając jednocześnie konstrukcję budowli.

Od lipca 1938 roku do 11 września 1939 roku wikariuszem w toruńskim kościele Mariackim był ks. Stefan Wincenty Frelichowski, który wraz z 700 innymi mieszkańcami Torunia został aresztowany przez okupanta. Po przejściu przez kilka obozów, zmarł 23 lutego 1945 roku w obozie w Dachau na tyfus i zapalenie płuc. Ks. Frelichowski został beatyfikowany 7 czerwca 1999 roku, natomiast 30 marca 2001 roku bł. ks. Stefan Wincenty Frelichowski został drugim patronem parafii NMP w Toruniu.
Wezwania toruńskiej świątyni Mariackiej zmieniały się kilkakrotnie: w średniowieczu, w czasach franciszkańskich kościół podobno był p.w. Narodzenia NMP. W czasach ewangelickich z całą pewnością miał innego patrona, w okresie bernardyńskim otrzymał wezwanie Zwiastowania NMP, parafialny kościół diecezjalny był p.w. Wniebowzięcia NMP, a obecnie jest to świątynia p.w. Wniebowzięcia NMP i bł. ks. Stefana Frelichowskiego.

Dziś monumentalna bryła kościoła Mariackiego nadal dominuje nad północną częścią starego Torunia.
Jest to ceglany, orientowany kościół gotycki o budowie halowej, z trzynawowym, sześcioprzęsłowym korpusem nawowym i czteroprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium. Boczne ściany prezbiterium i północna elewacja korpusu nawowego opięte są wysokimi przyporami, sięgającymi niemal całej wysokości ścian. Południowa elewacja korpusu nie ma zewnętrznych przypór, ponieważ szkarpy tej ściany zostały wciągnięte do wewnątrz nawy. Wszystkie ściany świątyni, tuż poniżej gzymsu wieńczącego, dekoruje fryz ceramiczny z motywem czteroliścia - na korpusie o podwójnej szerokości, a na elewacjach prezbiterium węższy, pojedynczy.
Od strony rynku najlepiej widoczna jest wschodnia elewacja prezbiterium, zwieńczona trzema ośmiobocznymi, ceglanymi wieżyczkami sygnaturek, przykrytymi wysokimi, gotyckimi hełmami. Największą jest wieżyczka środkowa. Między wieżyczkami umieszczono ażurowe szczyciki. Wschodnią elewację prezbiterium zdobi wysokie, ostrołukowo zamknięte okno dekorowane maswerkiem i wypełnione witrażem. Po bokach tego okna znajdują się wysokie, smukłe blendy ze ślepymi maswerkami.
Wielką dekoracją wszystkich elewacji kościoła są wysokie, smukłe okna zamknięte ostrołukowo, wypełnione witrażami i zdobione ceglanymi maswerkami. Okna te w większości są trójdzielne. Wyjątkiem jest czwórdzielne środkowe okno elewacji zachodniej oraz pięciodzielne okno we wschodniej ścianie prezbiterium.
Do świątyni prowadzą trzy ceglane portale ostrołukowe: zachodni, południowy dekorowany blendami i sterczynami oraz najczęściej używany portal wschodni, prowadzący do południowej nawy, tuż obok prezbiterium.
Elewacja zachodnia zwieńczona jest wysokim szczytem, rozczłonkowanym ceglanymi gzymsami i lizenami. W elewacji tej mieszczą się trzy okna, a pod środkowym – zachodni portal. Między portalem, a zewnętrznymi oknami znajdują się niewielkie wnęki ostrołukowe, wypełnione blendami.
Takie same blendy znajdują się w elewacji południowej, między wysokimi oknami. Elewacja południowa jest gładka, ponieważ przypory południowe wciągnięte są do środka budowli.
Elewacja północna jest oszkarpowana. Do północnej ściany prezbiterium dobudowana jest piętrowa, wielobocznie zamknięta zakrystia, a obok niej półowalne mauzoleum królewny Anny Wazówny. Przy północnej ścianie korpusu nawowego pozostała niewielka część zachodniego krużganku klasztornego, która obecnie jest kaplicą.
Kościół Marii Panny przykrywają dwuspadowe dachy ceramiczne. Wysoki dach kryje korpus nawowy, natomiast niższy – prezbiterium.

Wnętrze świątyni zachwyca i onieśmiela. Zachwyca ogromem budowli i kunsztem XIV-wiecznych architektów i budowniczych. Onieśmiela, bo w tym ogromnym domu Bożym widać namacalnie potęgę „Gospodarza” wobec malutkiego człowieka. Kościół Marii Panny tworzy niepowtarzalną atmosferę średniowiecza, pomimo barokowego w większości wyposażenia. Tu już same mury tworzą nastrój. Wysoko zawieszone sklepienia, smukłe okna, wysokie filary i nowatorskie rozwiązania architektoniczne w nawach bocznych, czynią kościół Mariacki świątynią wyjątkową.

Nawy kościoła i prezbiterium mają jednakową wysokość ok. 27 m i są przykryte polichromowanymi sklepieniami gwiaździstymi: w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium ośmioramiennymi. Wielkie sklepienia wspiera pięć par ośmiobocznych filarów międzynawowych oraz kolumienki przyścienne.
Smukłe, wysokie okna wypełnione są neogotyckimi witrażami z przełomu XIX i XX wieku, wykonanymi przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru.
Wciągnięte do wnętrza przypory tworzą głębokie wnęki o charakterze wysokich kaplic.
W nawie północnej znajduje się empora, pod którą mieści się południowy krużganek dawnego klasztoru. Jest to ciekawe rozwiązanie, tworzące piętrową nawę północną. Empora z drewnianą balustradą zajmuje całą długość nawy północnej i szerokość nawy głównej przy ścianie zachodniej.

W świątyni Marii Panny z okresu franciszkańskiego zachowały się bezcenne gotyckie malowidła ścienne z lat 1380 – 1390, umieszczone na wewnętrznych przyporach, przedstawiające postacie świętych, Chrystusa, czy Matki Bożej.
W prezbiterium do dziś stoją dębowe stalle z początku XV wieku, dekorowane zdobieniami maswerkowymi, które są bezcennym zabytkiem snycerki średniowiecznej.
Obok wejścia do zakrystii wisi na ścianie późnogotycki krucyfiks z ok. 1510 – 1520 roku, pochodzący z dawnej belki tęczowej.
Z końca XIV wieku ocalało jeszcze kilka zabytków, np. duża figura Chrystusa w grobie, część dawnego ołtarza głównego, czy fragmenty witraży, które są eksponowane w muzeach w Toruniu i Pelplinie.
W posadzkę świątyni wmurowane są liczne płyty nagrobne z różnych okresów, a pierwsze pochówki w tym kościele pochodzą z lat 70. XIII wieku.

Z okresu luterańskiego przetrwały wysokiej klasy epitafia mieszczan z okresu od końca XVI do początku XVIII wieku. Wśród nich wyróżnia się epitafium rodziny Neisserów sprzed 1588 roku z najstarszą zachowaną panoramą Torunia.
Na środku północnej empory znajdują się organy z 1609 roku. Do dziś przetrwał oryginalny, renesansowy prospekt organowy, natomiast sam instrument w latach 20. XX wieku został całkowicie przebudowany.
Na północnej ścianie nawy głównej, pod emporą, w reprezentacyjnym miejscu umieszczono wielkie, marmurowe epitafium Anny z Leszczyńskich Potockiej z 1653 roku.
Przy północnym filarze międzynawowym umocowana jest dębowa, późnorenesansowa, bogato rzeźbiona ambona z 1605 roku.
W północnej ścianie prezbiterium znajduje się barokowy portal z czarnego marmuru z herbami Wazów, Szwecji i Gotlandii. Portal ten prowadzi do mauzoleum królewny Anny Wazówny, wzniesionego w 1636 roku w formie półowalnej kaplicy.
Z okresu luterańskiego, na zewnątrz kościoła, przy gotyckim murze przetrwała także renesansowa galeria arkadowa, osłaniająca krypty grobowe.

Bernardyni pozostawili po sobie rokokowy, siedmiokolumnowy ołtarz główny ze sceną Zwiastowania NMP z początku lat 30. XVIII wieku – dzieło Jana Guhra i Chrystiana Kynasta oraz późnobarokowe ołtarze boczne przy filarach międzynawowych.
Prezbiterium od nawy oddziela bardzo dekoracyjny, barokowy, drewniany łuk tęczowy z 1728 roku.
W nawie głównej, po prawej stronie prezbiterium stoi barokowa chrzcielnica z czarnego marmuru z miedzianą pokrywą, pochodząca z lat 30. XVIII wieku.
Przy zachodniej ścianie nawy południowej umieszczony jest niewielki, rokokowy ołtarz z ok. 1770 roku, z obrazem Chrystusa Bolesnego. Obraz ten pochodzi z posiadłości króla Jana III Sobieskiego i podobno niegdyś znajdował się w królewskim ołtarzu polowym.
Niski krużganek dawnego klasztoru przykryty jest pięknymi sklepieniami gwiaździstymi, częściowo polichromowanymi.

Pofranciszkański kościół Marii Panny w Toruniu to jedna z najwspanialszych gotyckich budowli halowych. Konstrukcja tej świątyni w dużej mierze przyczyniła się do rozwoju gotyckiej architektury sakralnej na Pomorzu.
Kościół ten ma wyjątkową budowę, wyjątkową historię, wyjątkowy wystrój, a przede wszystkim – wyjątkową atmosterę.