Toruń – akademicki kościół Ducha Świętego

Toruń      0 Opinie

Opis

Już w latach 20. XVI wieku do Torunia dotarły idee Marcina Lutra, który w 1517 roku przeciwstawił się kościołowi, przybijając 95 tez na drzwiach katedry w Wittenberdze. W połowie XVI wieku luterański światopogląd upowszechnił się w Toruniu na tyle, że król Zygmunt August udzielił Toruniowi przywileju swobody wyznania, co w praktyce oznaczało wprowadzenie luteranizmu. Protestanci przejęli wówczas wiele kościołów toruńskich – na Starym Mieście był to kościół NMP, a także katedra św. św. Janów, która używana była wspólnie i naprzemiennie przez katolików i luteran – katolicy korzystali z prawej strony kościoła, natomiast luteranie z lewej. Główną świątynią protestantów był pofranciszkański kościół NMP.
Wyznawców luteranizmu przybywało w Toruniu, a to powodowało napięte stosunki między katolikami i luteranami. Konflikty na tle wyznaniowym narastały.
W 1724 roku doszło do zamieszek ulicznych na tle religijnym między protestantami a katolikami. Zamieszki te zakończyły się zdemolowaniem przez protestantów kolegium jezuickiego, profanacją kaplicy i spaleniem świętych obrazów. Sąd asesorski powołany przez króla Augusta II Mocnego skazał wówczas na śmierć 9 protestanckich uczestników wydarzeń oraz 2 protestanckich burmistrzów Torunia. Kilkudziesięciu torunian trafiło do więzienia. Luteranie zobowiązani zostali do wypłacenia odszkodowania jezuitom, a kościół NMP, przejęty przez protestantów w okresie reformacji, miał zostać przekazany zakonowi bernardynów. Wydarzenia te przeszły do historii pod nazwą tumultu toruńskiego.

Po odebraniu ewangelikom jedynego kościoła (katedra została zwrócona już w 1596 roku), luteranie odprawiali swe nabożeństwa w jednej z sal Dworu Atrusa.

Protestanci długo starali się o zezwolenie na budowę własnej świątyni. Zaczęli zbierać fundusze na budowę, zarówno w kraju, jak też poza jego granicami, gdzie kwestował senior toruńskiego duchowieństwa – ks. Krzysztof Andrzej Henryk Geret. Rada miasta ogłosiła konkurs na projekt nowej świątyni protestanckiej.
W 1741 roku wybrano pracę drezdeńskiego architekta Andreasa Adama Bähra. Wybrano również miejsce pod budowę kościoła. Miejscem tym była zachodnia pierzeja rynku staromiejskiego, gdzie podczas oblężenia szwedzkiego w 1703 roku spłonęły okazałe domy bogatych mieszczan. Zakupiono wówczas place przy rynku i ul. Różanej.
W 1743 roku poświęcono kamień węgielny i położono fundamenty. Prace budowlane zostały jednak przerwane z powodu sprzeciwu radykalnego obozu katolickiego. Powstanie w rynku nowej świątyni luterańskiej katolicy traktowali jak złamanie sankcji karnych nałożonych na protestantów po tumulcie w Toruniu. Król August II Sas, obawiając się nowych rozruchów na tle wyznaniowym, wydał zakaz budowy świątyni.

Dopiero w 1754 roku król August II zezwolił na budowę kościoła, z wykorzystaniem istniejących już fundamentów. Aby nie drażnić katolików, planowany budynek, nazywany domem modlitwy, nie mógł przypominać świątyni, a jedynie kamienicę mieszczańską. Nie mógł więc posiadać wieży, ani dzwonów.

Ponieważ twórca poprzedniego projektu już nie żył, trzeba było znaleźć nowego architekta, który opracuje nowy projekt, zgodny z narzuconymi wymaganiami. Zadania tego podjął się młody architekt toruński – Ephraim Schröger. Wykonany przez niego projekt świątyni został zatwierdzony w 1755 roku. Prędko też rozpoczęto budowę kościoła, którą kierował August Konrad Hoffmann. Świątynia była ukończona (przynajmniej w stanie surowym) już w połowie następnego roku, ponieważ 18 lipca 1756 roku kościół został konsekrowany pw. Świętego Krzyża. Wyposażenie świątyni skompletowano dopiero w 1759 roku.
Powstała świątynia w stylu późnego baroku, w której mieściło się ok. 1300 osób, w tym ok. 500 osób na emporach. Była to świątynia trójnawowa w układzie halowym, z prosto zamkniętym prezbiterium skierowanym na zachód. Świątynię wzniesiono na planie prostokąta, z węższym od korpusu nawowego prezbiterium, po bokach którego znalazły się dwie zakrystie. W nawach bocznych, w połowie wysokości filarów umieszczono drewniane empory, aby w świątyni mogło się zmieścić więcej wiernych.
Budowlę przykrywał dach dwuspadowy, ograniczony dwoma barokowymi szczytami od wschodu i zachodu, które dekorowane były spływami wolutowymi. Kościół nie posiadał wieży. Elewacje boczne rozczłonkowane zostały parami pilastrów, pomiędzy którymi w dwóch kondygnacjach umieszczono prostokątne okna. Od zewnątrz budowla wyglądała jak barokowa, piętrowa kamienica z głównym wejściem od wschodu (od strony rynku) oraz bocznymi od południa i północy.

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku Toruń znalazł się w zaborze pruskim.
Nabożeństwa w kościele Świętego Krzyża odprawiane były początkowo w języku niemieckim, a od 1797 roku również w języku polskim.
W 1817 roku na terenie Królestwa Prus powstał Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej, łączący odrębne dotąd wyznania: luterańskie i kalwińskie. W ten sposób luterański kościół Świętego Krzyża stał się świątynią Ewangelickiego Kościoła Unijnego.

W 1856 roku w Toruniu powołano do życia Towarzystwo Budowy Wieży, które rozpoczęło zbiórkę pieniędzy na tę budowę. Pozyskiwanie funduszy szło opieszale, dlatego dopiero w 1891 roku Berlińskie Towarzystwo Architektów rozpisało konkurs na projekt budowy wieży do toruńskiego kościoła. Konkurs wygrał projekt neobarokowej wieży, sporządzony przez Hugona Hartunga i Carla Schäfera.
W latach 1897 – 1899 do frontowej elewacji wschodniej dobudowano 64-metrową wieżę, na której zawieszono trzy dzwony odlane w ludwisarni Franza Schillinga. Po obu stronach wieży zbudowano dwukondygnacyjne przybudówki. W ten sposób powstała wschodnia fasada z trójkondygnacyjną wieżą, występującą przed lico bocznych przybudówek. Na osi wieży, w przyziemiu umieszczono portal główny, ujęty parami doryckich kolumn na cokołach, które wspierają trójkątny tympanon, wypełniony kartuszem. W wyższej kondygnacji znalazły się po dwa prostokątne okna w uszatych obramieniach, usytuowane z trzech stron: od wschodu, południa i północy. Naroża tej kondygnacji wieży ujęte zostały parami pilastrów. W trzeciej kondygnacji okrągłołukowe otwory dzwonne umieszczone zostały z czterech stron wieży. Naroża tej kondygnacji zdobią pary kolumn z jońskimi głowicami. Wieżę przykryto wysokim, miedzianym hełmem w kształcie ostrosłupa o nieco szerszej podstawie.

Po I wojnie światowej Toruń powrócił w granice Polski, stając się stolicą województwa pomorskiego. Kościół Świętego Krzyża nie został uszkodzony podczas działań wojennych i nadal był świątynią ewangelicką.
W 1926 roku odnowiono elewacje zewnętrzne, a w 1932 roku odrestaurowano wnętrze, założono instalację elektryczną i centralne ogrzewanie.

Po II wojnie światowej, kiedy z Torunia wyjechało na zachód wielu wyznawców luteranizmu, kościół Świętego Krzyża w 1945 roku został przejęty przez jezuitów, którzy nadali świątyni wezwanie Ducha Świętego.
Po przejęciu świątyni przez katolików, rozebrano drewniane empory w nawach bocznych, usunięto z kościoła epitafia burmistrzów Torunia: Antoniego Gieringa i Christiana Klosmanna, przezrocze w ołtarzu przedstawiające tetragram Jahwe zastąpiono witrażem z wizerunkiem Matki Bożej Ostrobramskiej, a także wymieniono chrzcielnicę. Rokokowa chrzcielnica obecnie pełni funkcję kropielnicy w kruchcie kościoła.
Odkąd w 1945 roku powstał w Toruniu Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kościół Ducha Świętego został siedzibą duszpasterstwa akademickiego i pełni tę rolę do dziś.
W latach 1986 – 1988 odnowiono wnętrza i elewacje zewnętrzne kościoła i wieży.

W następnym roku, w nocy z 8 na 9 maja 1989 roku w świątyni wybuchł pożar, podczas którego spłonęły zabytkowe organy, zniszczona została instalacja elektryczna, za ołtarzem odpadła część tynków z malowidłem, a od wysokiej temperatury zniszczeniu uległy przeszklenia okien, a także pokrycie dachu.
Na prawdziwy remont trzeba było poczekać 20 lat. Tymczasem rozebrano organy, przeprowadzono konieczne, doraźne naprawy i przemalowania, aby można było w kościele odprawiać liturgię dla wiernych.
Dopiero w latach 2009 – 2012 przeprowadzono kompleksowy remont świątyni oraz prace konserwatorskie. Wykonano wówczas nowe pokrycie dachu, pomalowano elewacje wraz z detalami architektonicznymi, odrestaurowano kamienne portale, odnowiono wnętrza, przeprowadzono prace konserwatorskie przy intarsjowanych drzwiach do zakrystii, a także odrestaurowano emporę muzyczną. Na filarze ambony i wokół północnego portalu do zakrystii odtworzono polichromie ścienne w formie iluzjonistycznych kotar, które imitują szkarłatno-niebieskie baldachimy dekoracyjne.
Zabytkowych organów, zbudowanych w połowie XVIII wieku przez wybitnego organmistrza Fryderyka Rudolfa Dalitza, nie udało się uratować. W 1999 roku zawiązany został komitet odbudowy instrumentu. W wyniku działań tego komitetu w 2004 roku zakupiono w Niemczech 63-głosowe organy, które zostały zamontowane w kościele przez ówczesnego organistę, brata jezuitę – Michała Klepackiego. Szafę organową zrekonstruowano w formie zbliżonej do pierwotnego prospektu organowego.

Wnętrze kościoła wydaje się wyjątkowo puste, ale kryje w sobie kilka wyjątkowych zabytków.
Wchodząc do świątyni, po prawej stronie kruchty mieści się Kaplica adoracji Najświętszego Sakramentu, która w 2010 roku została na nowo urządzona w bardzo nowoczesny i niekonwencjonalny sposób.
W korpusie nawowym na sześciu parach czworobocznych filarów wspierają się sklepienia krzyżowe nawy głównej i prezbiterium, a także naw bocznych.
W prezbiterium, za neobarokową balustradą komunijną usytuowany jest rokokowy, baldachimowy ołtarz główny, zaprojektowany przez Ephraima Schrögera, a wykonany przez Jana Antoniego Langenhahna Starszego. Przedstawia on ukrzyżowanego Chrystusa w otoczeniu czterech Ewangelistów, pod baldachimem wspartym na ośmiu kolumnach korynckich. W zwieńczeniu umieszczono kulę ziemską, a na niej Anioła trzymającego tablice dekalogu.
Na zamknięciu naw bocznych znajdują się dębowe portale z intarsjowanymi drzwiami z 1759 roku, na których przedstawiono mękę i zmartwychwstanie Chrystusa. Intarsja, polegająca na łączeniu różnych gatunków drewna o różnych kolorach, w XVIII wieku przeżywała swój rozkwit w Toruniu, a meble intarsjowane zyskały nazwę mebli toruńskich.
Na jednym z filarów zamontowana jest rokokowa ambona z 1759 roku, z bogato dekorowanym baldachimem z figurami Boga Ojca i Syna Bożego w zwieńczeniu oraz symbolem Ducha Świętego na podniebieniu. Kosz ambony, dekorowany złoconymi ornamentami, wsparty jest na jednej kolumience.
Murowana empora muzyczna, na której zainstalowano zrekonstruowane organy, wsparta jest na trzech okrągłołukowych arkadach. Podniebienie empory organowej zdobi obraz J.S. Neudecka z 1759 roku, przedstawiający Chrystusa uciszającego burzę na jeziorze Genezaret.
Poza XVIII-wiecznymi zabytkami, w świątyni znajdują się też współczesne ołtarze boczne: ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP z 1945 roku oraz ołtarz Świętej Rodziny z 1969 roku.

Kościół Ducha Świętego w Toruniu jest świątynią otwartą, udostępnioną do zwiedzania poza godzinami Mszy Świętych.