Krzeszów – Bazylika Wniebowzięcia NMP

Opis

Kościół klasztorny Wniebowzięcia NMP jest świątynią orientowaną, jednonawową, czteroprzęsłową, z transeptem i jednoprzęsłowym prezbiterium, za którym znajduje się mauzoleum Piastów. Kościół wzniesiono prawdopodobnie według projektu wybitnego czeskiego architekta Kiliana Ignaca Dienzenhofera. Budowę prowadził Joseph Anton Jentsch z Kamiennej Góry. Budowa tej imponującej świątyni trwała tylko 7 lat (od 1728 do 1735 roku).
Dominantę kościoła stanowi pełna dynamiki, falująca fasada z dwiema wieżami o wysokości 71 metrów, przykrytymi potężnymi, barokowymi hełmami z latarniami. Hełmy wieńczą figury aniołów geniuszy, trzymających serce Jezusa (wieża północna) i serce Maryi (wieża południowa). Fasada podzielona jest gzymsami na trzy strefy: niebiańską, maryjną i ziemską, wypełnione rzeźbami dłuta Ferdynanda Maximiliana Brokoffa. W strefie ziemskiej Brokoff umieścił 6 figur: po bokach głównego portalu stoją Mojżesz z dekalogiem oraz papież Grzegorz I Wielki, z lewej strony Mojżesza znajduje się św. Benedykt, a dalej jego siostra św. Scholastyka, po prawej stronie papieża Grzegorza I Wielkiego stoi św. Bernard, a obok niego św. Ludgarda. W centrum strefy maryjnej umieszczona została figura Matki Bożej Niepokalanej, z lewej strony scena Zwiastowania, natomiast z prawej – scena Nawiedzenia. Strefa niebiańska przedstawia Trójcę Świętą jako Tron Łaski – Bóg Ojciec trzyma ukrzyżowanego Chrystusa, nad którego głową unosi się Duch Święty. Wertykalny podział fasady uzyskano dzięki kolumnom i licznym pilastrom, opinającym całą fasadę i wieże aż do wysokości hełmów.
Świątynia została przykryta mansardowymi dachami. Na skrzyżowaniu naw umieszczono prostą sygnaturkę zwieńczoną krzyżem.

Przestronne wnętrze świątyni przykrywają sklepienia żaglaste na gurtach, całkowicie pokryte freskami Georga Wilhelma Neunhertza – wnuka Michaela Willmanna. Cykl fresków na sklepieniu kościoła wiąże się z przymiotami Emmanuela-Mesjasza z proroctwa Izajasza: „I nazwany będzie imieniem Admirabilis, Consiliarius, Deus, Fortis, Pater Futuri Saeculi, Princeps Pacis” (Przedziwny, Doradca, Bóg, Mocny, Ojciec Przyszłego Wieku, Książę Pokoju). Na sklepieniu każdego przęsła nawy przedstawiona jest scena biblijna oraz sceny z życia zakonu cystersów. Skrzyżowanie naw przykrywa wielka kopuła o średnicy 20 m, we wnętrzu której przedstawiona została iluzjonistyczna scena Pater Futuri Saeculi, czyli Ojciec Przyszłego Wieku. Chrystus w centrum niebiańskiego Jeruzalem, w otoczeniu świętych zakonu cystersów, widzi nadchodzącą Wniebowziętą Maryję, której składa hołd wraz z otaczającymi go świętymi, papieżami, kardynałami, biskupami i opatami, a także zakonnikami i zakonnicami cysterskimi.
Rzędy kaplic bocznych, otwartych do nawy okrągłołukowymi arkadami, sprawiają wrażenie naw bocznych. Nad kaplicami umieszczone są empory z dekoracyjnymi balustradami o łukowej linii. Białe ściany, opięte pilastrami w wielkim porządku, dają złudzenie masywnych filarów. Wnętrze świątyni jest jasne, dzięki światłu wpadającemu przez duże okna w kaplicach bocznych i emporach.
W prezbiterium znajduje się piękny ołtarz główny z lat 1748 – 1758, o wysokości 24 m, z obrazem Piotra Brandla z 1732 roku, o wymiarach 8,5 x 3,5 m, przedstawiającym Wniebowzięcie NMP. Rzeźby wokół obrazu – dzieło Antoniego Dorasila, przedstawiają chóry anielskie. Ołtarz wieńczy ogromna korona, która łączy ołtarz z freskiem na sklepieniu – Koronacja NMP. Nad tabernakulum, w ozdobnej oprawie umieszczono niewielką ikonę Matki Bożej Łaskawej, pochodzącą prawdopodobnie z Bizancjum. Słynący łaskami, cudowny obraz datowany jest na XIII wiek, co czyni go najstarszą ikoną Matki Bożej w Polsce. W czerwcu 1997 roku ikona MB Łaskawej została ukoronowana w Legnicy papieskimi koronami, przez papieża Jana Pawła II.
Po bokach ołtarza znajdują się portale prowadzące do mauzoleum Piastów świdnicko-jaworskich. Nad portalami umieszczono alegoryczne figury Nadziei i Miłości.
Po stronie północnej prezbiterium mieści się kaplica św. Benedykta z obrazem z 1743 roku, przedstawiającym śmierć świętego. Po stronie południowej znajduje się kaplica św. Bernarda z obrazem pokazującym cud w katedrze w Speyer.
Na skrzyżowaniu naw stoją bogato zdobione stalle z lat 1730 – 1735, dekorowane rzeźbami Antoniego Dorasila i jego uczniów.
W północnym ramieniu transeptu, przy północnej ścianie znajduje się ołtarz przodków Chrystusa z obrazem Drzewa Jessego. Po bokach ołtarza wiszą dwa mniejsze obrazy z 12 prorokami mniejszymi i 12 sybillami – wszystkie trzy obrazy są autorstwa Michaela Willmanna. Przy ścianie zachodniej mieści się ołtarz św. Anny z obrazem Feliksa Antoniego Szefflera z 1752 roku. Przy wschodniej ścianie umieszczono ołtarz Emmanuela z figurką Dzieciątka Jezus z XVII wieku. Figurka trafiła do Krzeszowa w 1690 roku, po sprofanowaniu jej w Kłodzku w czasie wojny trzydziestoletniej.
W południowym ramieniu transeptu, przy południowej ścianie stoi ołtarz z obrazem Czternastu Świętych Wspomożycieli z 1760 roku, autorstwa Jana Franciszka Hoffmanna. Portale po bokach tego ołtarza prowadzą do zakrystii i klasztoru. Przy wschodniej ścianie mieści się ołtarz Krzyża Świętego z późnośredniowiecznym krzyżem, przyniesionym do Krzeszowa w 1616 roku z Wierzbnej, gdzie został sprofanowany przez protestantów. Przy zachodniej ścianie umieszczono ołtarz św. Józefa.
Po bokach szerokiej nawy mieszczą się płytkie kaplice boczne. Po stronie północnej znajdują się: kaplica św. Franciszka Ksawerego z obrazem Piotra Brandla z 1732 roku, kaplica św. Urszuli, kaplica św. Macieja z obrazem Feliksa Antoniego Szefflera oraz kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty.
Kaplice po południowej stronie nawy to: kaplica św. Piotra i św. Pawła, kaplica św. Katarzyny ze Sieny i św. Katarzyny Aleksandryjskiej, kaplica św. Mikołaja oraz kaplica św. Jana Nepomucena z obrazem Piotra Brandla.
Wszystkie ołtarze w świątyni dekorowane są figurami świętych, które są dziełem Antoniego Dorasila lub jego uczniów.
Rokokowa ambona zbudowana przez Antoniego Stenzla pochodzi z XVIII wieku. Na koszu i balustradzie schodów umieszczono płaskorzeźby przedstawiające doktorów kościoła: św. Ambrożego, św. Augustyna, św. Grzegorza i św. Hieronima. Rzeźby na koszu przedstawiające cnoty kardynalne: Roztropność, Sprawiedliwość, Męstwo i Wstrzemięźliwość, są dziełem Josepha Lachela. Na baldachimie znajdują się figury Ewangelistów, dłuta Antoniego Dorasila z 1761 roku. Baldachim ambony wieńczą figury Boga Ojca z Jezusem Chrystusem. Symbol Ducha Świętego umieszczony jest tradycyjnie pod baldachimem.
Dopełnieniem barokowego wystroju świątyni jest empora muzyczna z prospektem organowym. Organy zostały zbudowane w pracowni organmistrza Michaela Englera w 1730 roku we Wrocławiu. Instrument posiada 2690 piszczałek, 50 głosów i 3 manuały. Poza tym organy wyposażone są w 68 piszczałek niemych na prospekcie, aby szafa organowa wyglądała imponująco. W 1735 roku prospekt organowy ozdobił klasztorny rzeźbiarz Antoni Dorasil. W centralnej części zwieńczenia prospektu organowego przedstawił tronujące Dzieciątko Jezus w otoczeniu Maryi i Józefa, adorowane przez „orkiestrę anielską”.

Kaplica Loretańska usytuowana jest w północnym ramieniu transeptu, lecz wejście do niej znajduje się na zewnątrz, w północnej elewacji nawy poprzecznej. Kaplica powstała z inicjatywy opata Bernarda Rosy, po jego powrocie z Rzymu i Loreto w 1661 roku. We wnętrzu stanęła figurka Madonny – dzieło Georga Schröttera z 1676 roku. Ściany kaplicy ozdobiły obrazy Michaela Willmanna. W 1728 roku poprzedni kościół wraz z kaplicą Loretańską zostały rozebrane. Budując nową, barokową świątynię, odtworzono również kaplicę Loretańską. W obecnej kaplicy znajduje się kamienny ołtarz z rokokową kratą, za którą stoi dawna figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, wyrzeźbiona przez Schröttera. Wewnątrz panuje półmrok, oświetlona jest tylko figura Madonny.
Na szczycie północnego ramienia transeptu, nad wejściem do kaplicy Loretańskiej, umieszczona jest grupa rzeźbiarska, przedstawiająca aniołów przenoszących domek Matki Bożej z Nazaretu do Loreto we Włoszech.

Mauzoleum Piastów świdnicko-jaworskich przylega od wschodu do prezbiterium kościoła Wniebowzięcia NMP. Zostało zbudowane wraz ze świątynią (1728 – 1735), lecz wystrój wnętrza zakończono dopiero w 1746 roku.
W gotyckiej świątyni krzeszowskiej zostali pochowani piastowscy dobrodzieje klasztoru oraz ich synowie: Bolko I jaworski (Surowy) w 1301 roku, jego synowie – Bolko Starszy w 1300 roku, Bernard I świdnicki (Stateczny) w 1326 roku, Henryk I jaworski w 1346 roku, a także synowie Bernarda I – Henryk II świdnicki w 1345 roku i Bolko II świdnicko-jaworski (Mały) w 1368 roku.
W 1738 roku szczątki Piastów świdnicko-jaworskich przeniesiono do wspólnej, miedzianej trumny, którą umieszczono w nowym, kamiennym sarkofagu.
Mauzoleum Piastów świdnicko-jaworskich to monumentalne wnętrze o szerokości 27,4 m i długości 18,8 m, którą wypełniają dwie symetryczne kaplice, połączone arkadą. Każda z tych kaplic została przykryta kopułą i zwieńczona latarnią. Dwie kaplice symbolizują dwa księstwa: świdnickie i jaworskie. Całe mauzoleum w rzucie poziomym przypomina mitrę książęcą, której zwieńczenie stanowi kaplica Marii Magdaleny z Grobem Pańskim.
Wnętrza kopuł pokrył freskami Georg Wilhelm Neunhertz. W kopule północnej przedstawił początek opactwa krzeszowskiego, natomiast w południowej – dalsze dzieje opactwa. Powierzchnie ścian, kolumn i pilastrów są marmoryzowane, utrzymane w odcieniach czerwieni, różu, bladej zieleni i szarości. Głowice kolumn i pilastrów oraz ramy obrazów ołtarzowych złocą się ciepłym blaskiem.
W centrum zachodniej części mauzoleum, od strony kościoła, między kolumnami umieszczono kamienny sarkofag, w którym złożono doczesne szczątki wszystkich książąt świdnicko-jaworskich, którzy zostali pochowani w gotyckim kościele zakonnym. Nad sarkofagiem piramidalne epitafium legendarnego Bolka III, syna Bolka II Małego, który podobno w dzieciństwie zginął tragicznie. W rzeczywistości książę Bolko Mały nie miał dzieci i to na nim wygasła świdnicko-jaworska gałąź Piastów. Sarkofag dekoruje personifikacja Wieczności oraz umierające putto z odwróconą pochodnią i wymykającą się z dłoni mitrą książęcą – wymowny symbol wygasającej dynastii. Na czole putta można zauważyć niewielkie wgłębienie, które nawiązuje do legendy o śmierci Bolka III, który zginął podczas zabawy, ugodzony kamieniem w czoło. Po bokach sarkofagu, za kolumnami stoją duże, puste, ciemne urny, kontrastujące z bielą stiukowych figur.
Za urnami, w kaplicy północnej umieszczono gotycki sarkofag Bolka I Surowego, a w kaplicy południowej – gotycki sarkofag Bolka II Małego. Z oryginalnych, gotyckich sarkofagów zachowały się tylko wierzchnie płyty nagrobne, a z sarkofagu Bolka II również trzy figurki podtrzymujące płytę oraz dwa herby. Średniowieczne płyty nagrobne przykryły tumby zrekonstruowane w baroku. Nad portalem północnym do prezbiterium umieszczono epitafium Bolka I wraz z jego popiersiem, a nad portalem południowym – epitafium Bolka II, również z popiersiem.
Zachodnią część mauzoleum dekorują także całopostaciowe posągi księżnej Beatrycze – żony księcia Bolka I (w południowej kaplicy) oraz księżnej Agnieszki – żony księcia Bolka II (w kaplicy północnej).

We wnęce południowego okna ustawiono sarkofag Władysława von Zedlitza, zmarłego w 1618 roku, jednego z dobroczyńców klasztoru. Był on porucznikiem straży przybocznej cesarza Rudolfa II i kawalerem maltańskim.

Na środku wschodniej części mauzoleum mieści się ołtarz Wszystkich Świętych, z lewej strony ołtarza figura Michała Archanioła, a z prawej Archanioła Rafała. W północnej kaplicy znajduje się ołtarz św. Wacława oraz alegoria Opatrzności Bożej, natomiast w kaplicy południowej – ołtarz św. Jadwigi Śląskiej i alegoria Miłości Bożej. Wszystkie trzy obrazy ołtarzowe namalował Feliks Antoni Scheffler w 1741 roku. Część rzeźb wykonał Antoni Dorasil, a dekorację stiukową i marmoryzację – Ignacy Albert Provizore.
Obecnie wejście do mauzoleum dla turystów mieści się na zewnątrz, od północy, od strony górnego cmentarza.

Przedłużeniem mauzoleum Piastów w kierunku wschodnim, jednak usytuowanym 2,5 m niżej, jest kaplica Marii Magdaleny z grobem Pańskim. Kaplica Marii Magdaleny stanowi obudowę Grobu Chrystusa. Ołtarz św. Marii Magdaleny mieści się przy wschodniej ścianie kaplicy, a wejście do kaplicy Grobu Pańskiego naprzeciwko tego ołtarza. Kaplicę Grobu Pańskiego można obejść wokół. Przy ścianie kaplicy Grobu Chrystusa znajduje się 10 gotyckich kolumn, pochodzących z rozebranej świątyni, które podpierają ostrołukowe arkady. We wnękach tych arkad Georg Wilhelm Neunhertz stworzył freski przedstawiające anioły z narzędziami męki Chrystusa. W skrajnych arkadach umieścił śpiących przy grobie rzymskich żołnierzy.
Wejście do kaplicy Marii Magdaleny prowadzi z dolnego cmentarza klasztornego.

Potęga świątyni, przepych dekoracji, kunszt artystów tworzących atmosferę kościoła, a przede wszystkim liczne pielgrzymki wiernych były widomym tryumfem kontrreformacji.