Cysterski klasztor Księgi henrykowskiej

Opis

W 1222 roku Mikołaj z Krakowa, notariusz Henryka I Brodatego podarował cystersom grunty, m.in. położone nad Oławą. W 1227 roku Henryk Brodaty sprowadził do Henrykowa konwent mnichów z Lubiąża. Aktu ostatecznej fundacji opactwa cysterskiego dokonał Brodaty w 1228 roku, ale oficjalnym fundatorem został syn Brodatego - Henryk II Pobożny. Układ ten był korzystny dla klasztoru, ponieważ zapewniał mu protekcję panujących książąt.
W tym samym roku konsekrowano już pierwszy, drewniany kościół.

Opactwo dysponowało zwartym obszarem wokół Henrykowa, rozległymi terenami leśnymi w rejonie Starych Bogaczowic oraz Ząbkowic Śląskich. Klasztor był dotowany przez książąt, ale też sam dokonywał zakupu gruntów, w celu powiększenia majątku. Wszystkie sprawy związane z uposażeniem klasztoru i jego rozwojem były spisywane w latach 1268 - 1273 przez opata Piotra I i uzupełniane do 1310 roku przez opata Piotra II w kronice klasztornej. To właśnie w tej kronice, zwanej "Księgą henrykowską", zostało zapisane pierwsze w historii zdanie w języku polskim: "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai" - pozwól, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj. Dziś w Henrykowie znajduje się kopia tej kroniki, a oryginał mieści się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

Rozwój opactwa został zahamowany w 1241 roku przez najazd Mongołów, którzy spalili klasztor i rozgrabili majątek.
W kolejnych latach cystersi odbudowywali klasztor, a także dążyli do odzyskania utraconych folwarków, które były podstawą bytu materialnego klasztoru. Henrykowscy mnisi zajmowali się m.in. warzelnictwem piwa, młynarstwem, szewstwem, tkactwem, itp. Dochody czerpali również z dziesięcin, czynszów, kopalni, zastawów dóbr oraz z ceł. Oprócz działalności gospodarczej, cystersi prowadzili szkołę rolniczą i studium dla dzieci szlacheckich.
W 1292 roku mnisi henrykowscy obsadzili nową fundację cysterską w Krzeszowie, powstałą z inicjatywy Bolesława - księcia świdnicko-jaworskiego.
Podczas wojen husyckich zakonnicy, w obawie o swe życie, opuścili klasztor henrykowski w 1427 roku i schronili się we Wrocławiu i Nysie, a opuszczony klasztor trzykrotnie padał ofiarą najeźdźców.
Klasztor henrykowski, leżący na granicy wpływów śląskich, czeskich, saskich i pruskich, wielokrotnie jeszcze był grabiony, palony i niszczony. Opactwo dźwignęło się z upadku, a powolny rozwój klasztoru zahamowała gwałtownie wojna trzydziestoletnia, kiedy to klasztor henrykowski był wielokrotnie najeżdżany przez wojska szwedzkie, brandenburskie i saskie. Opactwo doznało straszliwych zniszczeń - kościół i budynki klasztorne doszczętnie zdewastowano, rozgrabiono majątek klasztorny i zrabowano część zbiorów bibliotecznych. Konwent kilkakrotnie opuszczał klasztor i ulegał rozproszeniu, udając się do Czech, Austrii i na Morawy.
Wraz z nastaniem pokoju zaczęło się powolne odradzanie opactwa. Postawiono na nogi gospodarkę, spłacono długi, odbudowano kościół i zbudowano 74-metrową wieżę kościelną, a także zamontowano na niej zegar i dzwony.
Pod koniec XVII wieku rozpoczęto barokową przebudowę całego kompleksu klasztornego. Założono również ogród klasztorny, wybudowano pawilon i oranżerię w ogrodzie.
W 1699 roku cystersi henrykowscy zakupili zniszczone przez Turków opactwo cysterskie w Zirc na Węgrzech. Wysłano tam mnichów z Henrykowa oraz budowniczych do odbudowy. Od tego czasu opaci henrykowscy rządzili w obu klasztorach.
W pierwszej połowie XVIII wieku klasztor henrykowski przeżywał okres świetności, który zakończył się wraz z zajęciem Śląska przez Prusy i wybuchem wojen śląskich.
Ostateczny cios opactwu zadało państwo pruskie, likwidując opactwo i zajmując jego dobra na mocy edyktu królewskiego w 1810 roku. Świątynia henrykowska spadła wówczas do rangi kościoła parafialnego, majątek klasztorny został sprzedany zasłużonym dla władz, a uzyskane środki państwo pruskie przeznaczyło na walkę z Napoleonem. Większość majątku cysterskiego zakupiła Fryderyka Luiza Wilhelmina Orańska, królowa niderlandzka, siostra króla Prus Fryderyka Wilhelma III. Zabudowania klasztorne zamieniono na rezydencję magnacką. Po wschodniej stronie nowego pałacu założono rozległy park i ogród włoski. W 1863 roku henrykowskie dobra przejęli książęta sasko-weimarscy. Taki stan rzeczy istniał do końca II wojny światowej.
Po 1945 roku do Henrykowa przybyli cystersi polscy z opactw w Mogile i Szczyrzycu w Małopolsce. Udało im się zająć niewielką część klasztoru. Większą część zabudowań klasztornych zajął miejscowy PGR, szkoła rolnicza i przedsiębiorstwo hodowli roślin, a część zamieniono na budynki mieszkalne.

Dziś w pomieszczeniach klasztoru henrykowskiego mieści się Oddział Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu oraz Katolickie Liceum Ogólnokształcące dla chłopców, a także Dom Opieki św. Jadwigi.

Zabudowania klasztorne wzniesiono w latach 1681 - 1702 w stylu wczesnego baroku, według projektu Mathiusa Kirchbergera. Klasztor zbudowano na planie czworoboku wokół prostokątnego wirydarza. Frontową, zachodnią elewację budynku flankują dwie narożne, sześcioboczne wieżyczki. Fasada klasztoru posiada trzy marmurowe portale. Północny, zwieńczony personifikacją Sprawiedliwości prowadzi do pomieszczeń sądu, środkowy z figurą św. Benedykta - do krużganka klasztornego, natomiast południowy, zdobiony podwójnym herbem Henrykowa i Zirc - jest głównym wejściem do klasztoru. Budynek klasztorny mieści ok. 300 pomieszczeń, które nakryte są sklepieniami kolebkowymi, w kilku salach zdobionymi stiukami. W niektórych salach zachował się oryginalny wystrój, jak kominki, piece kaflowe, plafony czy sklepienia.
Na parterze mieści się refektarz z dekoracją sklepienia z 1684 roku. Sala książęca na I piętrze ma barokowy wystrój z końca XVII wieku, a na ścianach wiszą portrety Piastów Śląskich, malowane przez Michaela Willmanna, nazywanego śląskim Rembrandtem. Wschodnie skrzydło klasztoru stanowiło niegdyś pałac opacki.

Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela jest najstarszą zachowaną budowlą cysterską na Śląsku. Tę gotycką świątynię wzniesiono z cegieł i miejscowego kamienia w XIII wieku, po najeździe tatarskim.
Kościół jest orientowaną, trójnawową bazyliką, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego. Długość kościoła wynosi ok. 72 m, a szerokość ok. 23 m. Kościół ma pięcionawowe prezbiterium z prostokątnym obejściem. Zarówno nawy, jak i prezbiterium przykrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe. W kilku oknach prezbiterium i transeptu zachowały się oryginalne, średniowieczne maswerki.
Na przełomie XIII i XIV wieku dobudowano do prezbiterium od strony północnej dwie kaplice gotyckie. Są to: kaplica św. Krzyża i kaplica Grobu Pańskiego, które razem tworzą kościółek św. Krzyża.
W 1608 roku wzniesiono wieżę kościelną z zegarem i dzwonami.
W okresie gruntownej barokizacji kościoła, w latach 1681 - 1698, do prezbiterium od strony wschodniej, na przedłużeniu naw bocznych, dobudowano kaplicę św. Rodziny, zwaną również kaplicą św. Józefa oraz kaplicę Trójcy Świętej. Wtedy też zmieniono wyposażenie świątyni. Powstał wówczas ołtarz główny oraz sześć ołtarzy bocznych, ambona oraz bogate obramienia snycerskie wielkich obrazów. W tym okresie przebudowano i rozbudowano również późnorenesansowe stalle zakonne. Ściany nawy głównej ozdobiono cyklem obrazów włoskiego artysty Giovanniego Bonary, które przedstawiają sceny z życia św. Bernarda. W nawach bocznych zawieszono m.in. obrazy Michaela Willmanna.
W XVIII wieku do prezbiterium, w osi nawy głównej, dobudowano kaplicę św. Marii Magdaleny, do której przeniesiono z prezbiterium średniowieczne mauzoleum Piastów ziębickich z całopostaciowym nagrobkiem Bolka II ziębickiego i jego żony Jutty.
W 1713 roku do fasady kościoła dobudowano barokową kruchtę z bogato dekorowaną częścią frontową. Celem dobudowania kruchty było wydobycie głównego wejścia do kościoła zza potężnej wieży. Wewnątrz, na kopule kruchty namalowana jest scena wniebowzięcia NMP wg szkicu Michaela Willmanna, natomiast w latarni kopuły namalowano Trójcę Świętą.

Nad wejściem do nawy głównej znajduje się rokokowy prospekt organowy z 40-głosowym instrumentem z XVIII wieku.
Nawa główna oddzielona jest od chóru mniszego ozdobną kratą z 1685 roku, na której widoczne są herby Henrykowa i Zirc oraz wizerunek Matki Boskiej. Kraty oddzielające nawy boczne od zakonnej części kościoła pochodzą dopiero z 1771 roku. Również na nich umieszczono herby obu opactw.
Część nawy głównej za kratą zajmują bogato zdobione stalle, w których niegdyś zasiadali mnisi. Tworzą one podwójne rzędy siedzeń wzdłuż ścian nawy. Główna część stalli pochodzi z 1576 roku i jest wykonana z drewna dębowego, natomiast bogato zdobiona dekoracja barokowa pochodzi z lat 1685 - 1698. Na 36 zapleckach znajdują się płaskorzeźby ze scenami z życia Chrystusa, które wykonano w jasnym drewnie lipowym, na podstawie projektu M. Willmanna. Na początku XVIII wieku do dwóch rzędów stalli dodano loże opata i przeora, skierowane w stronę ołtarza, a w 1709 roku dostawiono jeszcze 4 pary figur papieży, biskupów i kardynałów. Stalle zwieńczone są bardzo bogatą ornamentyką, gdzie wśród motywów roślinnych umieszczono muzykujące anioły, orły oraz amorki. Nad południową częścią stalli znajdują się małe, 12-głosowe organy z XVIII wieku.

W prezbiterium oddzielonym od nawy dwoma stopniami i balustradą dominuje masywny, barokowy ołtarz główny z XVII wieku. Ciemne drewno ołtarza pięknie kontrastuje ze złotymi detalami architektonicznymi i z białymi figurami. Środek głównej kondygnacji ołtarza zajmuje obraz Willmanna przedstawiający Boże Narodzenie w wizji św. Bernarda. Po obu stronach obrazu, między złotymi kolumnami stoją figury świętych. Górne piętro ołtarza zajmuje również obraz Willmanna przedstawiający Zbawcę Świata - Chrystusa Zmartwychwstałego. W ten sposób wizerunki w ołtarzu otwierają i zamykają ziemski żywot Chrystusa, przedstawiony na zapleckach stalli.
W ołtarzu znajduje się obrotowe tabernakulum, które zostało dostosowane do eksponowania wspaniałej monstrancji henrykowskiej. Monstrancja została wykonana w 1671 roku przez wrocławskiego złotnika Christiana Menzela Starszego, w kształcie drzewa Jessego, protoplasty rodu Chrystusa. Pośrodku korony drzewa, które wyrasta z głowy Jessego, w otoczeniu znakomitych przedstawicieli rodu, znajduje się postać tronującej Matki Bożej, w korpusie której znajduje się miejsce na hostię. Monstrancja henrykowska jest monstrancją procesyjną, wobec czego złotnik musiał ograniczyć jej ciężar - waży ona tylko 8 kg, pomimo wysokości ok. 1 metra.

Nawę główną od naw bocznych oddzielają masywne kolumny, przy których umieszczono parami ołtarze boczne. Na skrzyżowaniu nawy głównej i prezbiterium z transeptem, na filarach umieszczono obrazy Giovanniego Bonory z 1729 roku, przedstawiające sceny z życia św. Bernarda. W północnym skrzydle transeptu znajduje się ołtarz św. Jana Nepomucena z 1732 roku. Po obu stronach ołtarza znajdują się drzwi do Kaplicy Loretańskiej, która umieszczona jest za północną ścianą transeptu. Kaplica Loretańska jest jednocześnie kaplicą grobową jej fundatora - opata Henryka III Kahlerta oraz opata Grzegorza Regnarda, który ufundował piękną kratę oddzielającą ołtarz w kaplicy. Kaplica Loretańska nie jest udostępniona do zwiedzania.
Południowe skrzydło transeptu stanowi chór zakonny. Pod chórem, już w obrębie budynku klasztornego, znajduje się zakrystia, w której mieszczą się bogato zdobione szafy, a także stalle zdobione wspaniałą snycerką. Interesujące jest również marmurowe lavabo - umywalka ozdobiona figurą Chrystusa.

Prezbiterium jest otoczone z trzech stron przez obejście. Początkowo obejście było dwunawowe. Do dziś przetrwała tylko południowa nawa zewnętrzna, ale jest całkowicie oddzielona od wewnętrznej i stanowi obecnie przedsionek prowadzący z chóru zakonnego do wyjścia do ogrodu. W ten sposób współczesny ambit jest jednonawowy i prowadzi wokół prezbiterium do kaplic: św. Rodziny, św. Marii Magdaleny, Trójcy Świętej oraz do Kościółka Świętego Krzyża.

Główne wejście do zespołu klasztornego w Henrykowie wiedzie od głównej drogi przez Bramę Górną. Brama jest jednopiętrowym budynkiem z przejazdem, zwieńczonym cebulastym hełmem, wzniesionym w 1701 roku w rzędzie zwartej zabudowy mieszkalnej. Po obu stronach wjazdu stoją figury św. Benedykta i św. Bernarda. Od bramy prosta, brukowana droga, ograniczona murem z licznymi niszami, prowadzi ponad Oławą, dalej pod budynkiem oficyny do dziedzińca klasztornego. Na wprost wejścia widoczna jest zachodnia elewacja wieży, kruchty i fasada kościoła, dalej w prawo widać zachodnią elewację budynku klasztornego. Brama w kierunku północnym prowadzi na dziedziniec gospodarczy i do folwarku, wschodnia, obok wieży kościelnej - do parku, a droga w kierunku południowym - do pozostałości po dawnym ogrodzie, do letniego pawilonu opata i do zwierzyńca.
Na dziedzińcu uwagę przykuwa 11-metrowa, barokowa kolumna Trójcy Świętej z 1698 roku. Miała być ona symbolem założonego w Henrykowie Bractwa Trójcy Świętej, wierności domowi Habsburskiemu oraz zwycięstwa kościoła nad reformacją. Kolumna stanowiła również zwieńczenie wieloletniej, barokowej przebudowy i rozbudowy klasztoru za czasów opata Henryka III Kahlerta.

Henrykowski kościół, park i ogród są ogólnie dostępne, ale można również zwiedzać część zabudowań klasztornych, po których oprowadzają alumni Wyższego Seminarium Duchownego.