Pilchowice - zapora na Bobrze

Opis

Bóbr jest największym lewym dopływem Odry. Jest to górska rzeka, zbierająca wody spływające z północnych stoków Karkonoszy, Gór Izerskich, z Rudaw Janowickich, z części Gór Kamiennych i Gór Kaczawskich oraz z Pogórza Izerskiego. Od niepamiętnych czasów Bóbr był rzeką nieprzewidywalną i niebezpieczną, zwłaszcza w okresie wezbrań wód spływających z gór. Rzeczą normalną były powodzie i podtopienia miasteczek i wsi leżących nad Bobrem.

W XIX wieku Śląsk należał do Cesarstwa Niemieckiego. W 1871 roku rząd Niemiec podpisał we Frankfurcie nad Menem traktat pokojowy, kończący wojnę francusko-pruską. Jednym z zapisów tego dokumentu było nałożenie na Francję kontrybucji wojennej w wysokości 5 miliardów franków w złocie.
XIX wiek był okresem gwałtownego rozwoju przemysłu. Kwota kontrybucji francuskiej z całą pewnością umożliwiła znaczne zwiększenie inwestycji gospodarczych na terenie Niemiec.

Pod koniec XIX wieku, po wielkiej powodzi w 1897 roku, władze Niemiec rozpoczęły działania, które miały w przyszłości zapobiec kolejnym tragediom. M.in. przygotowano wówczas plan budowy zapór wodnych na rzekach Dolnego Śląska. Wraz z zaporami miały powstać hydroelektrownie. Głównym celem budowy zapór była retencja, powodująca zmniejszenie fali powodziowej, lecz produkcja energii elektrycznej była również ważna. Dodatkowym atutem miał być rozwój infrastruktury związanej z budową (kamieniołomy, tartaki, mieszalnie betonu itp.), rozwój transportu, a w przyszłości również rozwój turystyki.

W lipcu 1900 roku parlament niemiecki przyjął Uchwałę o Ochronie Przeciwpowodziowej. Opracowanie planu ochrony Podsudecia powierzono wybitnemu hydrotechnikowi, prof. Otto Intze z Aachen, który zaplanował system zbiorników retencyjnych na rzekach sudeckich, m.in. kaskadę Bobru z najwyższą budowlą hydrotechniczną ówczesnej Europy – zaporą w Pilchowicach.
W 1902 roku prof. Otto Intze i dr inż. Curt Bachmann opracowali projekt zapory.
Tego samego roku rozpoczęto prace przygotowujące teren pod budowę zapory. Wysiedlono niewielką wioskę Neumühl, znajdującą się na lewym brzegu rzeki.
Przed rozpoczęciem drążenia kanału odprowadzającego wody Bobru, trzeba było zbudować prowizoryczne przegrody gruzowe wzdłuż rzeki. Do tej pracy używano jedynie ręcznych narzędzi, jak łopaty, kilofy, czy taczki. Budowa przegród trwała więc dość długo.
Dopiero w styczniu 1904 roku rozpoczęto budowę tunelu wodnego pod Górą Zamkową. Na wysokości 239 m n.p.m. wydrążono w skale tunel o długości 383 m, wysokości 9 m i szerokości 7 m, aby tamtędy skierować nurt rzeki na czas budowy zapory.
Aby osuszyć i oczyścić teren pod budowę właściwej zapory, za wlotem tunelu wodnego i przed jego wylotem, zbudowano jeszcze przegrody koryta rzeki. W odległości 250 m przed główną zaporą zbudowano mniejszą zaporę, która istnieje do dziś pod lustrem wody zalewu. Zatrzymuje ona ciężkie kawałki skał przesuwających się po dnie zbiornika, nie dopuszczając ich do czoła zapory głównej i ewentualnego uszkodzenia tamy. Ta minizapora przydatna jest także podczas remontów i konserwacji zapory, ponieważ umożliwia skierowanie wód Bobru do sztolni i osuszenie oraz oczyszczenie terenu przed zaporą.
Równocześnie z drążeniem sztolni i budową minizapory, rozpoczęto budowę linii kolejowej z Jeleniej Góry do Lwówka Śląskiego. Kolej ta miała transportować materiały potrzebne do budowy pilchowickiej zapory. Odcinek trasy kolejowej z Jeleniej Góry do stacji Pilchowice-Zapora został oddany do użytku we wrześniu 1907 roku, po zbudowaniu wysokiego mostu kolejowego nad doliną, która miała być zalana wodami Bobru.

Budowę głównej zapory rozpoczęto od wmurowania kamienia węgielnego w dniu 20 czerwca 1908 roku.
Materiały do budowy były już przygotowane na placu budowy i na bieżąco dowożone koleją z Jeleniej Góry i z pobliskich kamieniołomów. Prace ruszyły pełną parą. Liczono się bowiem z możliwością wystąpienia powodzi. I tak też się wydarzyło. W sierpniu 1908 roku wody powodziowe zalały dół fundamentowy. Kolejna wysoka woda przyszła we wrześniu 1909 roku. Na szczęście budowa była już w takim stanie, że powódź jedynie spowolniła prace, lecz nie zaszkodziła inwestycji. Wówczas były już gotowe przepusty denne, kanały energetyczne, stacja transformatorowa, a mur zapory zbudowany już dość wysoko.
Projekt początkowo przewidywał budowę zapory kamiennej, jednak w wyniku powodzi podczas budowy, zmieniono projekt i postanowiono wzmocnić zaporę betonem.
Dalej budowa przebiegała bez większych przeszkód.

Pod koniec sierpnia 1909 roku oficjalnie otwarto już cały odcinek linii kolejowej z Jeleniej Góry do Lwówka Śląskiego, z trzema tunelami w okolicach Pilchowic.

16 listopada 1912 roku dokonano oficjalnego otwarcia zapory. W uroczystości brał udział cesarz Wilhelm II Hohenzollern, który przyjechał do Pilchowic pociągiem po nowo zbudowanej linii kolejowej, aby odsłonić monument poświęcony budowniczym zapory pilchowickiej.

Imponującej wielkości zapora stanęła na 190 km Bobru, między Górą Zamkową z prawej strony (350 m n.p.m.) i cyplem Góry Korzec ( 438 m n.p.m.).
Zapora w Pilchowicach jest zaporą łukową, kamienno-betonową. Wysokość jej wynosi 62 m, długość w koronie – 290 m, długość w stopie – 140 m. Grubość muru zapory sięga w podstawie 50 m, w koronie – 7,2 m.
Początkowo przelew powierzchniowy zapory zbudowany był w kształcie pochylni, jednak pod koniec lat 20. XX wieku dokonano przebudowy pochylni, zastępując ją stopniami kaskady, które wyhamowują prędkość i siłę spadającej wody. Zapora wyposażona jest jeszcze w inne urządzenia zrzutowe. Jest to sztolnia obiegowa z trzema zasuwami o średnicy 1,5 m, a także dwa przepusty denne również o średnicy 1,5 m każdy.
Do eksploatacji przekazano zaporę w lutym 1913 roku.

Miesiąc później przekazano do eksploatacji hydroelektrownię, usytuowaną u podnóża tamy. Projekt przewidywał zainstalowanie czterech generatorów o mocy 1,24 MW. Po zakończeniu budowy dodano piąty generator, a w 1921 roku zainstalowano jeszcze szósty.
Ziemia Jeleniogórska stała się wówczas pierwszym w pełni zelektryfikowanym regionem Niemiec. Do dziś elektrownia wodna w Pilchowicach produkuje energię elektryczną o mocy ok. 7,5 MW.
W 2000 roku hydrozespoły pracujące do dziś w elektrowni Pilchowice zostały wpisane do rejestru zabytków ruchomych, jako zabytki techniki.

Pilchowicka zapora wielokrotnie chroniła życie i mienie mieszkańców miejscowości leżących nad Bobrem. Pierwszą poważną próbę zapora przeszła w 1915 roku. Nie zawsze jednak udawało się w pełni uchronić przed wielką wodą.
Po II wojnie światowej, kiedy Dolny Śląsk znalazł się w granicach Polski, kilkakrotnie zdarzały się duże opady deszczu i wielkie powodzie. Była to powódź w 1958 roku, a także w 1977 i 1997 roku, kiedy wody było tak wiele, że przelała się przez koronę zapory.

Wraz z budową zapory, która chroni przed powodziami, powstało również jezioro zaporowe. Jezioro Pilchowickie jest dużym zbiornikiem wodnym, usytuowanym między malowniczymi wzgórzami.
Obecnie zaporę w Pilchowicach i jezioro Pilchowickie otacza Park Krajobrazowy Doliny Bobru z pięknymi ścieżkami spacerowymi i szlakami turystycznymi.